سیدعلیرضا واسعی - برای تشریح دوران امام‌صادق و فضای خاص ایجاد شده در زمان امامت حضرت صادق(ع) باید تاریخچه کوتاهی از خلافت و حکومت پس از دوران پیامبر اعظم (ص) را در نظر گرفت؛ رقابت‌های قومی و مذهبی در جامعه نوپیدای اسلامی پس از پیامبر(ص) که در آغاز تنها جنبه دینی و مذهبی آن مردم را تحت‌تأثیر قرار می‌داد به دلیل عدم‌ضدیت ظاهری با دین مشکل خاصی را ایجاد نمی‌کرد ولی با گذشت زمان این ذهنیت تفاوت یافت و جریانات قومی و قبیله‌ای سبب نشستن بر کرسی خلافت شد البته این رقابت قومی در میان اعراب، تاریخی بود. این جریان قومی بسیار آرام توانست آنچه را که مسلمانان حتی به مخیله خود نیز راه نمی‌دادند یعنی خلافت بزرگترین دشمنان اسلام بر مسلمانان را در جامعه غالب کند و با اصرار بر آن سلسله حکومتی را به نام بنی‌امیه که از نام پدربزرگ معاویه اقتباس شده بود، در جامعه حاکم کند.
سلسله بنی‌امیه با این تئوری که هدف یعنی خلافت بر مسلمین و جامعه اسلامی هر نوع وسیله‌ای را توجیه می‌کند در طول یک قرن حکومت یعنی از سال 40 هجری شمسی و شهادت امیرالمؤمنین (ع) فجایع و کشتارهای زیادی را به بار آوردند. فضای اختناق و کشتار تنها در یک حکومت ظاهری خلاصه و در خفا سبب ایجاد و سازماندهی جریاناتی علیه حکومت می‌شد که علویان به عنوان تنها گروهی که از پشتوانه تئوریک علمی و معنوی مطلوبی از ناحیه ائمه (ع) برخوردار بودند بیشترین نقش را داشتند.
به تدریج، رقابت‌های پنهانی و بروز خارجی آنها علت اصلی باز شدن فضای اجتماعی و فرهنگی جامعه شد؛ اعمال محبت‌‌آمیز و اصلاح‌گرایانه عمربن عبدالعزیز در اوایل قرن اول نظیر ممنوعیت لعن به حضرت امیر(ع) بر روی منبرها، زاده بستر‌هایی بود که در جامعه آن روز پدید آمد و تحت رهبری ائمه(ع) حکومت جامعه را در طول یک قرن بعد به عده‌ای دیگر می‌سپارد.
آغاز خلافت عباسیان و همزمانی آن با دوران امامت امام‌صادق(ع) نوعی دوره‌گذار است که طرح شعارهایی که مطلوب شیعیان و جزو اهداف ایشان بود علت اصلی ایجاد بستر مناسبی برای فعالیت‌‌های روشنگرانه‌‌ای بود که جزو اصلی‌ترین وظایف امامان است. این تحلیل غلط است که برخی معاصرین عدم فعالیت سیاسی را نقصی برای امام معصوم(ع) می‌دانند و لازمه پیامبری و امامت را ورود به عرصه‌های سیاسی می‌دانند، در حالی که امام به معنای پیشوا و فردی است که وظیفه دارد انسانها را به راه درست هدایت کند و در این مسیر گاهی نیاز به سکوت، گاهی فعالیت فرهنگی، گاهی فعالیت سیاسی و اجتماعی و گاهی همچون رئیس مذهب جعفری به فعالیتی صرفاً علمی است.
فضای باز اجتماعی همواره زمینه‌های بروز اندیشه‌ها را فراهم می‌کند به طوری که در دوران باز انتقال حکومت اموی به عباسی و سالهای آغازین حکومت عباسیان افراد مختلف توانستند با طرح دیدگاه‌های خود که در برخی موارد همچون معتزلیان که معتقد به حاکمیت مطلق فرد و تحلیل و سنجش همه امور با عقل بشری هستند و کاملاً مخالف با اندیشه اسلامی بود، دانشمندان اسلامی را به چالش بکشند و در همین بستر پدید آمده، ششمین امام شیعه به عنوان دانشمندی بی‌بدیل در این مسیر گام نهاد و تشیع توانست از آن دوران آبشخور صاف و زلالی را پیدا کند تا همواره تشنگان حقیقت را از آن سیراب کند.
یکی از منحصر به فرد‌ترین روش‌های امام صادق (ع) در تبیین مسائل حکومتی و وظایف امام‌گونه‌اش مباحث و مناظرات ایشان بود؛ هنگامی که امام به شبهات مطروح پاسخ می‌دادند درهای جدیدی از دین به سوی مردم گشوده می‌شد در این حالت یعنی ایجاد بسترها و فضاهای باز علمی و تضارب آرا، تحقیق و پاسخگویی ظاهر می‌شود و علم تولید می‌گردد.
علاوه بر این شیوه بنیادی امام، یکی دیگر از عوامل تحقق تولید علم، خارج کردن فکر محققین از دغدغه‌های معیشتی و سیاسی است و فضای باز سیاسی دوران امام صادق (ع) و طرح شعارهایی که عباسیان در ابتدای خلافت خود مطرح می‌کردند به همراه برخی نقل‌های تاریخی نشان از رفاه و آسایش نسبی در جامعه آن روز دارد که این مسئله به جنبش نرم‌افزاری متولد شده در دوران امام باقر (ع) و تداوم‌یافته در دوران امام صادق (ع) بسیار کمک کرده است.
از سویی طرح اندیشه‌ها، اصول و ارزش‌هایی که انسان را به مقام شایسته او می‌رساند، تکلیف امام معصوم است و اهداف بلند امام در حرکت فرهنگی یعنی پرورش انسانها؛ ولی باید توجه داشت که علی‌رغم گونا‌گونی و تنوع آموزش‌های امام و وجود شاگردانی ممتاز در علوم مختلف همچون فیزیک، شیمی، نجوم، طب، علم کلام و... یک وجه مشترک میان تمام این آموزه‌ها وجود داشت که آن هدفمندی امام برای رساندن انسانها به کمال است.
در واقع می‌توان گفت امروز گمشده تعلیم و تربیت در سطوح مختلف در کشور، به علت نبود هدفمندی است؛ دانش‌آموزان از همان شروع به تحصیل تنها دغدغه قبولی در کنکور، راهیابی به دانشگاه و تأمین شغل را دارند، طلاب هم به نسبت کمتری از دانش‌آموزان با دغدغه معیشت از هدف اصلی انسان یعنی رسیدن به کمال که از راه اسلام‌شناسی و فراگیری علوم حاصل می‌شود دور شده‌اند و با این تفکر به سمت نویسندگی و تبلیغ روی می‌آورند که متولیان آموزش و پژوهش کشور باید با احاطه بر این نکته و رفع این معضل راه آموزش و تحقیق مفید را برای طالبانش باز کنند؛ همان‌طور که قرن‌ها قبل ششمین امام شیعیان و رئیس مذهب تشیع چنین رفتاری را پایه‌گذاری کرد؛ رفتاری که نتیجه آن نهضت عظیم تولید علم و عالم و صدور اسلام ناب بود.
مدیر پژوهشکده تاریخ و سیره پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی
برای تشریح دوران امام‌صادق و فضای خاص ایجاد شده در زمان امامت حضرت صادق(ع) باید تاریخچه کوتاهی از خلافت و حکومت پس از دوران پیامبر اعظم (ص) را در نظر گرفت.
کد خبر 20070
نظر شما