در سپیده‌دم قرن بیست‌ویکم، کودکان بیش از هر زمان دیگری در بطن جهان دیجیتال رشد می‌کنند؛ جهانی بی‌مرز، بی‌چهره و پرشتاب، که در آن کلیک‌ها و پیام‌ها جای تماس‌ها و نگاه‌ها را گرفته‌اند. در این جهان، کودک دیگر تنها بازیگر کوچه‌ها نیست، بلکه ساکن پلتفرم‌هایی است که گاه بیشتر از خانه و مدرسه با او سخن می‌گویند. اما این سکونت‌گاه جدید، گرچه پر از فرصت‌های یادگیری و خلاقیت است، با تاریکی‌هایی نیز همراه شده است؛ از جمله یکی از نگران‌کننده‌ترین و پنهان‌ترین آن‌ها: آزار و اذیت سایبری. آزار سایبری پدیده‌ای است که بی‌صدا، بی‌مرز و بی‌وقفه، روان و هویت کودک را هدف می‌گیرد. یک پیام تمسخرآمیز، یک ویدیوی پنهانی، یک عکسِ بی‌اجازه یا یک تهدید کوتاه، می‌تواند دنیای کودک را فرو بریزد؛ به‌ویژه در جامعه‌ای همچون ایران، که شکاف میان آگاهی دیجیتال و حمایت حقوقی هنوز ژرف است. متأسفانه در اغلب موارد، کودکِ قربانی، نه‌تنها پناهگاهی امن نمی‌یابد، بلکه در سکوتی اجباری گرفتار می‌شود؛ چرا که والدین، مدارس و حتی قوانین هنوز در شناخت عمق این بحران، گام‌های کافی برنداشته‌اند. اینجاست که مسئولیت پژوهشگران، قانون‌گذاران و فعالان حقوق کودک نه‌فقط یک تعهد علمی، که رسالتی انسانی است.
آزار و اذیت سایبری می‌تواند پیامدهای متعددی برای کودکان به‌همراه داشته باشد، از جمله:
1. سلامت روانی: افزایش اضطراب، افسردگی، کاهش اعتماد به نفس و حتی افکار خودکشی.
2. عملکرد تحصیلی: کاهش تمرکز، افت تحصیلی و غیبت‌های مکرر از مدرسه.
3. روابط اجتماعی: انزوای اجتماعی، کاهش تعامل با همسالان و خانواده.
در برخی موارد، آزار و اذیت سایبری می‌تواند منجر به خودآزاری یا حتی خودکشی کودکان شود. به‌عنوان مثال، در استرالیا، بیش از یک‌سوم قربانیان آزار و اذیت سایبری در سال ۲۰۲۴ میلادی کودکان ۱۲ و ۱۳ ساله بودند، و بسیاری از موارد شامل تهدید به خودآزاری یا خودکشی بوده است. در سطح بین‌المللی، بسیاری از کشورها قوانین خاصی برای مقابله با آزار و اذیت سایبری تدوین کرده‌اند. به‌عنوان مثال، در ایالات متحده، اکثر ایالت‌ها مدارس را ملزم به اجرای سیاست‌هایی برای پیشگیری و پاسخ به آزار و اذیت می‌کنند. در ایران، اگرچه قوانین کلی برای مقابله با جرائم رایانه‌ای وجود دارد، اما خلأهایی در زمینه حمایت خاص از کودکان در برابر آزار و اذیت سایبری مشاهده می‌شود. ضروری است که قوانین جامع‌تری با تمرکز بر حقوق کودکان در فضای مجازی تدوین و اجرا شوند.
علاوه بر اقدامات حقوقی، راهکارهای فنی و آموزشی نیز نقش مهمی در پیشگیری و مقابله با آزار و اذیت سایبری دارند:
1. آموزش سواد رسانه‌ای: افزایش آگاهی کودکان، والدین و معلمان درباره خطرات فضای مجازی و نحوه برخورد با آن‌ها.
2. استفاده از فناوری‌های محافظتی: نصب نرم‌افزارهای کنترل والدین، فیلترهای محتوا و ابزارهای گزارش‌دهی در پلتفرم‌های دیجیتال.
3. همکاری با پلتفرم‌های دیجیتال: الزام پلتفرم‌ها به اتخاذ سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر برای مقابله با آزار و اذیت سایبری و فراهم کردن ابزارهای گزارش‌دهی مؤثر.
برخی کشورها اقدامات مؤثری در زمینه مقابله با آزار و اذیت سایبری انجام داده‌اند که می‌تواند الگوی مناسبی برای ایران باشد:
1. استرالیا: راه‌اندازی کمیسیون eSafety برای نظارت بر ایمنی آنلاین کودکان و اجرای سیاست‌های سخت‌گیرانه در پلتفرم‌های دیجیتال.
2. فنلاند: ادغام آموزش سواد رسانه‌ای در برنامه‌های درسی مدارس و ارائه آموزش‌های مستمر به معلمان و والدین.
3. ایالات متحده: اجرای برنامه‌های پیشگیری از آزار و اذیت در مدارس و الزام پلتفرم‌ها به رعایت قوانین حمایت از کودکان.
در جهانی که مرز میان «واقعیت» و «مجازی» روز به روز کمرنگ‌تر می‌شود، حقوق کودکان دیگر نمی‌تواند تنها در چهارچوب خانواده و مدرسه تعریف شود؛ بلکه باید تا عمیق‌ترین لایه‌های زندگی دیجیتال آنان گسترش یابد. آزار و اذیت سایبری، که گاه بی‌آن‌که ردی بر پوست و تن باقی بگذارد، زخم‌هایی ژرف بر روان کودک می‌نشاند، چالشی جدی در برابر نظام‌های حمایت از کودک در ایران است. در این میان، نخستین گام، پذیرش این واقعیت است که کودکِ امروز، ساکن همیشگی زیست‌بوم دیجیتال است، و حمایت از او مستلزم بازنگری بنیادین در قوانین، سیاست‌گذاری‌ها، و شیوه‌های تربیتی ماست. قوانین جزایی کشور نیازمند اصلاحاتی اساسی برای شناسایی و جرم‌انگاری خاص آزار سایبری علیه کودکان هستند. در کنار آن، نظام آموزشی باید به آموزش سواد رسانه‌ای و مهارت‌های خودمراقبتی دیجیتال به کودکان و والدین بپردازد.
پلتفرم‌های دیجیتال نیز باید مسئولیت‌پذیرتر باشند و با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، نظارت بر محتوای زیان‌بار را افزایش دهند. تجربه کشورهایی همچون استرالیا، فنلاند و کره‌جنوبی نشان می‌دهد که تلفیق سیاست‌گذاری هوشمند، آموزش عمومی و فناوری پیشرفته، می‌تواند جامعه‌ای امن‌تر برای کودکان در فضای آنلاین بسازد. ایران نیز اگر بخواهد آینده‌ای دیجیتال و ایمن برای نسل نوین رقم بزند، باید از تجربه‌های موفق بیاموزد و راهی بومی و بایسته برگزیند. و سرانجام، یادمان نرود: کودکان، پیام‌آوران فردایند؛ اگر امروز در برابر آزار دیجیتالشان سکوت کنیم، فردا باید در برابر نسلی رنج‌دیده، منزوی و بی‌اعتماد، پاسخ‌گو باشیم. پس بیاییم امروز، با دانایی، دلسوزی و قاطعیت، سپری شویم در برابر تازیانه‌های سایبری که بر روان معصوم‌ترین فرزندان این سرزمین می‌بارند.
*حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان
نظر شما