جامعه‌شناسان آداب اجتماعی را ذیل «فرهنگ» و «هنجارهای اجتماعی» یعنی شیوه‌هایِ کاربردیِ پذیرفته شده و تخلف‌ناپذیر در گروه تعریف می‌کنند. آیین و روش «میهمانی/میزبانی»، به‌ویژه «فراخوانی» (دعوت) یکی از این آداب است.
بزرگان أدب و حکمت، حضور بی‌دعوت مهمان در سرای میزبان را سبب اندوه، سربار بودن، بی‌قدر و أرزش‌شدن، خواری‌وشرمساری و بی‌عزّتی دانسته‌اند.
آن‌چه در ادامه می‌آید، جُست‌وجویی است ساده و موضوعی برای فهم بهتر این نکوهش و سرزنش که ریشۀ دینی(1) هم دارد - همان‌گونه که ابوحامد محمّد غزالی(2) از «چهار أدب» میهمانی می‌گوید که نخستینش، پرهیز از ناخوانده مهمان‌شدن است:
«آن‌که قصد بکند که به وقتِ طعام در نزدیکِ کسی نشود، که در خَبر است که هرکه قصدِ طعامِ کسی کُند، ناخوانده اندرآمدن فاسق است و در خوردن حرام‌خواره، اما اگر به اتّفاق فرارسد، بی‌دستوری نخورد و اگر گویند بخور و داند که از دل نمی‌گویند، هم نخورد که نشاید، ولیکن تعللّی کند و به تلطّف دست بدارد ...».
مولانا (دیوان شمس):
ناخوانده به هرجا که روی، غم باشی / ور خوانده رَوی، تو محرَم، آن دَم باشی
تا کافر را خدا نخواند، نرود / شرمت بادا! زِ کافری کم باشی
عطّار نیشابوری (فتوّت‌نامه):
مَرو ناخوانده، تا خواری نبینی / چو رفتی جز جگرخواری نبینی
«پندنامه» (در بیان آن‌که خواری آورد):
هرکه مهمان با کسی ناخوانده شد / نزدِ مردم خوار و زار و رانده شد
شیخ محمود شبستری (کنزالحقایق):
به ناخوانده مشو مهمانِ مردم / منه باری زِ خود بر جانِ مردم
وگر آیَند مهمانان به ناگاه / گرامی دار و عذرش نیز می‌خواه
سعدی شیرازی (مواعظ):
روز قالی‌فشاندن‌ست امروز / تا غبار از میانِ ما برود
چون مگس در سرای گرد آمد / خوان نباید نهاد، تا برود
هرکه ناخوانده آید از درِ قوم / نیک باشد که ناشتا برود
حکیم سنایی [غزنوی]:
ای گشته چو ماه و هم‌چو خورشید سمر / خویِ مه‌وخورشید مدار أندر سر
چون ماه به روزنِ کسان در منگر / ناخوانده چو خورشید میا ای دل‌بَر
وحشی بافقی؛ (ناظرومنظور):
از آن‌رو طالبِ گنج‌اند مردم / که شد در گوشۀ ویرانه‌ای گُم
چنین آبِ روان بی‌قدر از آن‌ست / که او ناخوانده هر جانب روان‌ست
صائب تبریزی:
می‌رود منفعل از مجلسِ مستان خورشید / هرکه ناخوانده درآید، خجل آید بیرون
خیالش بی‌خبر رفت از دلم بیرون، ندانستم / که مهمان چون بُوَد ناخوانده، بی‌دستور برخیزد
چون مگس ناخوانده هرکس بر سرِ خوانی رود / ای بسا سیلی به‌دست خود زند بر روی خویش
سلیمی جرونی:
مشو بر خوانِ کس ناخوانده ای‌جان / که بی‌عزّت شود، ناخوانده مهمان
هاتف اصفهانی:
گفت: جامی دهیدش از میِ ناب / گرچه ناخوانده باشد این مهمان
مشتاق اصفهانی:
زِ بی‌قدری ندارم عزّتی، ناخوانده مهمانم / به‌بزم او مکرّر آزمودم اعتبارِ خود
ابوالحسن فراهانی:
ترسم که چو خورشید رُخت زرد کُند / ناخوانده چو خورشید به‌هرجا رفتن
آذر بیگدلی:
به‌کویش می‌روم ناخوانده از بی‌طاقتی هر دَم / ولی زان رفتنم شرمنده، چون ناخوانده مهمانان
فیّاض لاهیجی:
درگاه پادشاه دو عالم که از شرف / ناخوانده گر رَود فلک، آن‌جاش بار نیست
این‌که جُز لخت دلم هیچ ندادند نصیب / جرم من بود که ناخوانده به‌مهمان رفتم
قدسی مشهدی:
کسی را قدم بر خطایی نرفت / که ناخوانده هرگز به‌جایی نرفت
چو ناخوانده هرجا رَوَد آفتاب / رُخ از زردیِ چهره گو بَرمَتاب
منِه روی ناخوانده در هیچ باب / که گردد زِ خواندن، دعا مستجاب
ببین خواندگان را بدین واپسی / تو ناخوانده‌ای، چون به‌جایی رسی؟
یغمای جندقی:
ناخوانده به مهمانِ کسان در مشوید ...
ملک‌الشعراء بهار:
چو مهمانِ ناخوانده آید به من / بود خرجش از مطبخِ خویشتن
سلیم تهرانی:
بی‌جذبۀ دوستان زِ جا نتوان رفت / هر راه که نیست رهنما، نتوان رفت
فریادِ مؤذّن بِشِنو تا دانی / ناخوانده به‌خانۀ خدا نتوان رفت
پاس‌داشت این أدب و فرهیختگی می‌تواند به پایداریِ هم‌کنشی گروهی، انسجام بیشتر اجتماعی و جلوگیری از گسیختگی فزایندۀ جمعی بینجامد.
پی نوشت:
1 - پیامبر اسلام (صلّی‌الله علیه وآله):
هشت نفرند که اگر مورد اهانت قرارگرفتند، جز خودشان کس دیگری را سرزنش نکنند (ثَمانِیهٌ اِنْ اُهینُوا، فَلا یَلُومُوا اِلاّ اَنْفُسَهُمْ):
-کسی که به مهمانی و سفره‌ای رود که دعوت نشده است (اَلذّاهِبُ اِلی مائِدَهٍ لَمْ یُدْعَ اِلَیْها).
-مهمانی که به صاحب‌خانه دستور دهد (وَالْمُتأمِّرُ عَلی رَبِّ‌الْبَیْتِ).
-کسی که از دشمنانش خیرونیکی بطلبد (وَطالِبُ‌الْخَیْرِ مِنْ اَعْدائِهِ).
-کسی که از فرومایگان انتظار فضل‌ونیکی داشته باشد (وَطالِبُ‌الْفَضْلِ مِنَ اللِّئامِ).
-کسی که در کاری سرّی میان دو نفر وارد شود، که او را وارد آن راز نکرده‌اند (وَالدّاخِلُ بَیْنَ اَثْنِیْنِ فی سرٍّ لَمْ یُدْخِلاهُ فیهِ).
-کسی که حکومت را سبک بشمارد (وَالْمُسْتَخِفُّ بِالسُّلطانِ).
-کسی که جایی نشیند که شایسته آن‌جا نیست (وَالجالِسُ فی مَجْلِسٍ لَیْسَ لَهُ بِاَهْلٍ).
-کسی که سخن خود را به کسی بگوید که از او حرف شنوایی ندارد (وَالْمُقْبِلُ بِالْحَدیثِ عَلی مَنْ لایَسْمَعُ مِنْهُ). من‌لایحضره‌الفقیه، ج 4 ص 355
2 - «کیمیای سعادت»، «ارکان معاملت مسلمانی»، رکن دوم؛ رکن معاملات - بخش هشتم؛ «آدابِ طعام‌خوردنِ دوستان که به زیارت یکدیگر می‌روند».
نظر شما