به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا، کتاب «سکه نوشته‌های ساسانی: رویکردی زبان‌شناختی به تحلیل تاریخی» تالیف اسماعیل مطلوب‌کاری از سوی انتشارات نگاه معاصر منتشر شده است. این پژوهش تکلمه‌ای است بر کتابی که پیش‌تر تحت عنوان «درآمدی بر مبانی مشروعیت در دولت ساسانی: نظریه و روش در دوره‌بندی تاریخ آخرین شاهنشاهی باستانی ایران» منتشر شده است. این کتاب برگرفته از پایان‌نامه‌ای است که زیر نظر دکتر یدالله منصوری در گروه زبان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی، رشته زبان‌های باستانی ایران، نوشته شده است.
این کتاب پس از پیش‌گفتار به کوته‌نوشت‌ها شامل فهرست کوته‌نوشت‌های کتاب‌ها و نشریات، فهرست کوته‌نوشت‌های زبان‌های باستانی، میانه و نو، فهرست کوته‌نوشت‌های منابع اپی‌گرافیک و مجموعه‌ها، فهرست برخی کوته‌نوشت‌های عمومی در سکه‌شناسی، فهرست کوته‌نوشت‌های ضراب‌خانه‌های ساسانی، فهرست کوته‌نوشت‌های کتیبه‌ها و پوست‌نوشته‌ها، فهرست جداول و نقشه‌ها و فهرست تصویرها پرداخته است.
سپس در چهار فصل به منبع‌شناسی و روش‌شناسی، ریشه‌شناسی و پیشینه عناوین مشروعیت‌زای مندرج بر مسکوک‌های ساسانی در زبان‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه، ریشه‌شناسی و پیشینه نام‌های خاص مندرج بر مسکوک‌های ساسانی در زبان‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه اشاره کرده است. یادداشت‌ها و نمایه‌ها در پایان کتاب آمده است.
سکه‌نوشته‌ها یکی از مهم‌ترین نشانه‌های بیان مشروعیت
قیام اردشیر بابکان و پیروزی قاطع او در نبرد هرمزدگان (۲۲۴ میلادی)، به سقوط شاهنشاهی اشکانی و روی کار آمدن ساسانیان انجامید. اردشیر با تسلط بر سرزمین‌های پهناوری از شرق فرات تا فرارود، به عنوان شاهنشاه جدید ایران شناخته شد. با این حال، حفظ این امپراتوری گسترده که در هر گوشه از آن، حکام محلی قدرتمندی حکومت می‌کردند، تنها با زور و جنگ امکان‌پذیر نبود. اردشیر به یک باور سیاسی مشترک نیاز داشت که برای تمام فرمانروایان محلی و بزرگان قابل قبول باشد. از این رو، با وجود تغییر سلسله، بسیاری از عناوین و نمادهای سلطنتی از دوره اشکانی حفظ شدند. این امر به دلیل پیشینه طولانی و پذیرش عمومی این نمادها در میان اقشار مختلف جامعه بود.
بنابراین، تا زمانی که تغییرات بنیادینی در ساختار اجتماعی ایران رخ نداد، ساسانیان نیز همانند اشکانیان، به مبانی مشروعیت مشابهی متکی بودند. حق حاکمیت شاهنشاهان ساسانی و مشروعیت آن‌ها برای حکومت بر ایرانشهر، مانند دیگر دولت‌های باستانی خاورمیانه، بر دو اصل اساسی استوار بود: نخست، انتصاب از سوی ایزدان یا ارتباط مستقیم با آن‌ها، و دوم، حق خونی و وراثت.
به دلیل فقدان متون هم‌عصر ساسانی، سکه‌نوشته‌ها یکی از مهم‌ترین نشانه‌های بیان مشروعیت دولت ساسانی و از معدود نشانه‌هایی هستند که به اندیشه سیاسی شاه، دربار و دولت ساسانی اشاره می‌کنند؛ بنابراین ریشه‌شناسی آن‌ها و شناخت پیشینه و شواهد به‌دست‌آمده از متون ایرانی باستان و میانه و منابع فرهنگ مادی می‌تواند نقش مهمی در تحلیل تاریخی سکه‌نوشته‌ها ایفا کند.
تحولات اجتماعی سیاسی پرشتاب جامعه ایران
سکه‌شناسی یکی از علوم میان‌رشته‌ای است که حلقه اتصال دیگر علوم تاریخی با یکدیگر است. گردآوری داده‌ها، اندازه‌گیری کمی و کیفی، خوانش و تفسیر سکه‌نوشته‌ها، هر یک با یکی از علوم تاریخی یا تجربی مرتبط هستند. مزیت عمده مسکوک در این نکته نهفته است که این دسته از منابع اطلاعاتی بی‌واسطه از زمان ضرب را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهند و از دخل و تصرف عقیدتی به دور هستند که در غالب منابع نوشتاری متأخر با آن روبه‌رو هستیم.
در ابتدای فرمانروایی ساسانیان، کتیبه‌ها یکی از ابزارهای مهم تبلیغاتی آن‌ها بودند. عناوین ذکرشده در کتیبه‌ها، روی مسکوک‌ها نیز تکرار شده‌اند. به نظر می‌رسد عناوینی مانند «بغ» یا «چهر از یزدان» با تقلید از سنت هلنیستی که شکل خفیفی از مشروعیت الهی مبتنی بر خدازادگی را بیان می‌کرد، نوعی از مشروعیت الهی را برای شاهنشاهان ساسانی بیان می‌کنند. رسمیت یافتن دین زردشتی در اوایل سده چهارم میلادی و تبدیل آن به دینی دولتی موجب شد تا دولت ساسانی امکان دعوی ایدئولوژی پیشین را نداشته باشد. حذف کتیبه‌ها از سیاست تبلیغات رسمی دولت ساسانی در پایان سده چهارم میلادی سبب شد تا مسکوک‌ها به‌ویژه در سده‌های پنجم تا هفتم میلادی، به مهم‌ترین معرف عناوین رسمی شاهنشاهان ساسانی تبدیل شوند.
در این دوره دربار ساسانی علاقه‌مند بود تا با درج عناوینی برگرفته از ادبیات دینی بر راست‌کیشی شاهنشاه تأکید کند و با ادعای انتساب به خاندان اسطوره‌ای کیانی، دولت خود را ادامه حاکمیت مشروعی معرفی می‌کند که در اوستا به ایشان اشاره شده است و بدین ترتیب دعوی پادشاهی مقدس را بر مسکوک‌ها درج کند. برخلاف دو سده نخست که عناوین مندرج بر مسکوک‌ها از فهرستی واحد پیروی می‌کردند، از سده پنجم عناوین به صورت مکرر دچار تغییر و تحول شدند. این تغییرات پی‌درپی نشان‌دهنده تحولات اجتماعی سیاسی پرشتاب جامعه ایران در این عصر بود.
اگر این باور وجود داشته باشد که سکه‌نوشته‌ها مهم‌ترین و گاه تنها بیان ایدئولوژی پادشاهی ساسانی است، آن‌گاه می‌توان پذیرفت که مطالعه زبان‌شناختی سکه‌نوشته‌ها راهی است برای یافتن درکی درست از مفهوم این عناوین در بافت سیاسی اجتماعی عصر ساسانی. این عنوان‌ها از مهم‌ترین ابزارهای اعلام مشروعیت پادشاهان ساسانی هستند و تغییر این عنوان‌ها را می‌توان یکی از مهم‌ترین راهکارهای بررسی سیر تحول مبانی اندیشه سیاسی در عصر ساسانی دانست.
به دلیل فقدان متون هم‌عصر ساسانی، سکه‌نوشته‌ها یکی از مهم‌ترین نشانه‌های بیان مشروعیت دولت ساسانی و از معدود نشانه‌هایی هستند که به اندیشه سیاسی شاه، دربار و دولت ساسانی اشاره می‌کنند؛ بنابراین ریشه‌شناسی آن‌ها و شناخت پیشینه و شواهد به‌دست‌آمده از متون ایرانی باستان و میانه و منابع فرهنگ مادی می‌تواند نقش مهمی در تحلیل تاریخی سکه‌نوشته‌ها ایفا کند و می‌تواند موجب آشنایی مورخان با پیشینه و مفهوم این عناوین شود و از این طریق به درکی درست از مناسبات اجتماعی سیاسی این عصر دست یابند.
توجه به پیشینه و ریشه‌شناسی این واژگان در ادبیات زردشتی
فصل نخست کتاب به منبع‌شناسی و روش‌شناسی پژوهش می‌پردازد. به دلیل ماهیت بین‌رشته‌ای بودن این پژوهش، در این کتاب از سه دسته منابع استفاده شده است: منابع زبان‌شناسی، منابع تاریخی و منابع سکه‌شناسی. عناوین ضرب‌شده بر مسکوک‌های دو سده نخست فرمانروایی ساسانیان از پیروزی اردشیر بابکان بر اردوان چهارم تا آغاز فرمانروایی یزدگرد یکم به طور عمده از فهرستی واحد پیروی می‌کنند که مشابه فهرست عناوین حک‌شده بر کتیبه‌های این دوره است و به‌ندرت شاهد تغییر عناوین هستیم. بنابراین توجه به پیشینه و ریشه‌شناسی این واژگان در ادبیات زردشتی، می‌تواند خوانشی مناسب از این عناوین ارائه کند که قابلیت تفسیر و تحلیل تاریخی درخوری داشته باشند. این مهم در فصل دوم کتاب انجام گرفته است.
در فصل سوم فهرست شاهان ساسانی نه بر اساس حروف الفبا، بلکه به شیوه‌ای گاه‌شمارانه مرتب شده‌اند. بدین معنا که تاریخ شاهی نخستین فردی که با این نام به فرمانروایی رسیده است، به عنوان مرجع تدوین فهرست در نظر گرفته شده است. همچنین ریشه‌شناسی و پیشینه نام برخی از شخصیت‌های تاریخی غیرساسانی در یادداشت‌ها بررسی شده است.
مولف درباره این کتاب می‌گوید: این پژوهش، تکمیل‌کننده کتاب پیشین با عنوان «درآمدی بر مبانی مشروعیت در دولت ساسانی» است که در آن به بررسی مبانی مشروعیت و ارائه دوره‌بندی نوینی برای تاریخ سلسله ساسانی پرداخته‌ام. در این پژوهش جدید، با تمرکز بر جنبه‌های زبانی متون تاریخی و سکه‌شناسی، کوشیده‌ام تا برخی از کاستی‌های پژوهش قبلی را برطرف کنم.
در ترجمه متون به زبان‌های ایرانی باستان و میانه، تلاش کرده‌ام تا از ترجمه‌های مرجع فارسی و فرنگی معتبر بهره ببرم. اولویت با منابع فارسی بوده است، اما در پانوشت‌ها به منابع معتبر فرنگی نیز ارجاع داده شده است. در مواردی که با ترجمه‌های مرجع اختلاف نظر داشته‌ام، این اختلافات در پانوشت ذکر شده است. برای حرف‌نویسی منابع اپی‌گرافیک، به ویژه سکه‌ها و مهرها، به ناچار به خوانش‌های ارائه شده در مآخذ و منابع ثانویه متکی بوده‌ام. این امر به دلیل کمبود دسترسی مستقیم به منابع اولیه و مجموعه‌های سکه‌شناسی و مهرشناسی بوده است.
در فصل چهارم، یادداشت‌هایی در مورد نام‌های خاص ایرانی، پژوهش‌های مرتبط، و تحلیل‌های تاریخی ارائه شده است. شماره این یادداشت‌ها در داخل دو قلاب و معمولا در انتهای جملات فصل‌های مبدا آورده شده است. آوانویسی‌ها در این پژوهش به صورت ایتالیک ارائه شده‌اند. فصل دوم این کتاب برگرفته از پایان‌نامه‌ای است که زیر نظر دکتر یدالله منصوری نوشته شده است.
کتاب «سکه نوشته‌های ساسانی: رویکردی زبان‌شناختی به تحلیل تاریخی» تالیف اسماعیل مطلوب‌کاری در ۵۱۴ صفحه و قیمت ۵۲۰ هزار تومان از سوی انتشارات نگاه معاصر منتشر شده است.
۲۵۹
نظر شما