مکروهاتی که آثار مخرب‌تر از گناه صغیره دارند

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، ما معمولاً مکروه را بی‌ضرر می‌دانیم اما این نگاه از منظر معنوی و آثار وضعی، می‌تواند ویرانگر باشد. بیایید با هم سه نمونه مهم از این مکروهات مشهور و مخرب را مرور کنیم.

بنابر روایت شیعه نیوز، در ذهنیت عموم جامعه، احکام پنجگانۀ شرعی (واجب، حرام، مستحب، مکروه، مباح) یک سلسله مراتب خطی و ساده دارند. حرام در قعر جدول و مکروه یک پله بالاتر از آن قرار دارد و گویی فاصله‌ای عظیم میان این دوست. گناه، گناه است و عقاب دارد؛ مکروه، صرفاً یک «ترک اولی» است و عقابی بر آن مترتب نیست.

این تصور، هرچند از منظر فقهی در مقام تعریف، صحیح است، اما از منظر «فلسفۀ احکام»، «آثار وضعی اعمال» و «سیر و سلوک معنوی»، نگاهی بس ساده‌انگارانه و گاه خطرناک است.
اجازه دهید ابتدا تعریفی کوتاه از دو کلیدواژۀ بحث ارائه شود:

گناه صغیره: عملی است که ذاتاً نافرمانی خداوند محسوب می‌شود، اما شارع مقدس برای آن تهدید به عذاب آتش نکرده و حدّ معینی نیز برایش مقرر نفرموده است. البته همین گناه صغیره، در صورت اصرار ورزیدن یا سبک شمردن (استخفاف)، به گناه کبیره تبدیل می‌شود.

مکروه: عملی است که انجام آن عقاب و مجازات ندارد، اما ترک آن دارای پاداش و ثواب است. به عبارت دیگر، خداوند متعال آن عمل را نمی‌پسندد و از بنده‌اش می‌خواهد که از آن دوری کند، هرچند او را برای انجامش مجازات نمی‌کند.

حال پرسش اصلی این است: چگونه یک فعل «مکروه» که فاقد عقاب است، می‌تواند مخرب‌تر از یک گناه «صغیره» باشد که متضمن نافرمانی و استحقاق عقاب است؟

و اما پاسخ:

۱. اثر تجمعی و عادی‌سازی

گناه صغیره، به دلیل عنوان «گناه»، معمولاً با نوعی احساس شرم، پشیمانی و عذاب وجدان همراه است. مؤمن پس از ارتکاب آن، به فکر توبه می‌افتد. اما مکروه، به دلیل فقدان عنوان «حرمت»، به راحتی در زندگی روزمرۀ ما نهادینه می‌شود. برچسب «این که گناه نیست، مکروه است!»، توجیهی برای تکرار و مداومت بر آن می‌شود. این تکرار، دو اثر مخرب دارد:

اولاً، قساوت قلب می‌آورد. عملی که مورد بغض و کراهت الهی است، وقتی به یک عادت روزمره تبدیل شود، به تدریج نورانیت قلب را زایل می‌کند و انسان را از درک لطایف معنوی محروم می‌سازد.

ثانیاً، قبح‌زدایی می‌کند و حساسیت روح را نسبت به اوامر و نواهی الهی کاهش می‌دهد. کسی که به راحتی مرزهای کراهت را زیر پا می‌گذارد، آمادگی بیشتری برای ورود به مرزهای حرمت پیدا می‌کند. مکروهات، در حقیقت، حریم و منطقۀ احتیاطی حرام هستند.
نمونۀ اول: نمونۀ اول: خندۀ بلند و قهقهه

در سیرۀ نبی اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌ و اهل بیت علیهم‌السلام خندۀ ایشان همواره به صورت تبسم بوده است. قهقهه، یعنی خنده‌ای که با صدا و بلند باشد، امری مکروه شمرده شده است. این عمل در ظاهر یک گناه نیست. اما به آثار آن توجه کنید. امام صادق علیه‌السلام در روایتی معتبر می‌فرمایند: «الْقَهْقَهَةُ مِنَ الشَّیْطَانِ» (خندۀ با صدای بلند (قهقهه) از شیطان است). (۱)

و در وصایای مشهور پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌ به جناب ابوذر می‌خوانیم: «یَا أَبَا ذَرٍّ، إِیَّاکَ وَ کَثْرَةَ الضَّحِکِ، فَإِنَّهُ یُمِیتُ الْقَلْبَ» (ای ابوذر، از خندۀ زیاد بپرهیز، چرا که آن قلب را می‌میراند). (۲)

یک لحظه تأمل کنید! اثر این مکروه چیست؟ «مردن قلب». یک گناه صغیره، مانند یک نگاه خطا، ممکن است قلب را غبارآلود کند، اما تکرار و عادت به قهقهه، که نشان از غفلت و سبکی دارد، قلب را که مرکز حیات معنوی انسان است، به کلی از کار می‌اندازد. قلبی که مُرد، دیگر از شنیدن آیات قرآن متأثر نمی‌شود، از یاد مرگ تکان نمی‌خورد و از مناجات با پروردگار لذت نمی‌برد. حال شما قضاوت کنید: کدام مخرب‌تر است؟ قلبی زنده که لکه‌ای بر آن افتاده و با استغفار پاک می‌شود، یا قلبی که به ظاهر پاک است اما به کلی حیات معنوی خود را از دست داده است؟ این مکروه، زیرساخت اصلی‌ترین ابزار سلوک، یعنی «قلب سلیم»، را نابود می‌کند.

۲. ذریعه (وسیله) بودن برای حرام

بسیاری از مکروهات، به مثابۀ یک سراشیبی نرم، انسان را به سمت گناهان بزرگ سوق می‌دهند.
نمونۀ دوم: پرخوری و سیری مفرط

خوردن تا مرز سیری کامل، مکروه است. امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «إِیَّاکُمْ وَ الْبِطْنَةَ فَإِنَّهَا مَقْسَاةٌ لِلْقَلْبِ وَ مَکْسَلَةٌ عَنِ الصَّلَاةِ وَ مَفْسَدَةٌ لِلْجَسَدِ» (از پرخوری بپرهیزید، که موجب قساوت قلب، سستی در نماز و تباهی بدن می‌شود). (۳)

یک نگاه گذرا به یک نامحرم (بدون قصد لذت) گناه صغیره‌ای است که ممکن است همان لحظه با یک استغفار پاک شود. اما عادت به پرخوری که یک امر مکروه است، چه می‌کند؟ قلب را سخت می‌کند، انسان را از شیرینی عبادت و مناجات شبانه محروم می‌سازد و زمینۀ انواع بیماری‌های جسمی و روحی را فراهم می‌کند. این عادت، زیرساخت معنویت فرد را هدف قرار می‌دهد و او را در برابر گناهان دیگر، از جمله شهوات، آسیب‌پذیرتر می‌سازد.

۳. آثار وضعی مستقیم

برخی مکروهات، دارای آثار وضعی مستقیم بر رزق و توفیقات انسان هستند که این آثار به مراتب از تبعات یک گناه صغیرۀ منفرد، شدیدتر است.
نمونۀ سوم: خواب بین الطلوعین

خوابیدن بین اذان صبح و طلوع آفتاب، از مکروهات مشهور است. امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «نَوْمَةُ الْغَدَاةِ مَشْئُومَةٌ تَطْرُدُ الرِّزْقَ وَ تُصَفِّرُ اللَّوْنَ» (خواب صبح، شوم است، روزی را دور می‌کند و رنگ چهره را زرد می‌سازد). (۴)

این مکروه، شاید در ظاهر نافرمانی مستقیمی نباشد، اما نظام توزیع ارزاق معنوی و مادی انسان را مختل می‌کند. فردی که این عادت را دارد، خود را از برکات معنوی سحر و ارزاق مقدر آن ساعت محروم می‌کند. این یک خسارت استراتژیک و دائمی در زندگی است، در حالی که یک گناه صغیرۀ گذرا، ممکن است با یک عمل نیک جبران شود.

نگاه ما به دین نباید یک نگاه حداقلی و مبتنی بر «فرار از عقاب» باشد. این نگاه، انسان را در مرز خطرناک مکروه و حرام متوقف می‌کند. نگاه یک انسان فرهیخته و طالب کمال، باید نگاهی حداکثری و مبتنی بر «جلب محبت و رضایت الهی» باشد. خداوند وقتی عملی را «مکروه» می‌شمارد، یعنی آن را «دوست ندارد». برای یک بنده عاشق، همین «دوست نداشتنِ» معبود، بزرگترین عامل برای ترک آن عمل است.

خطر مکروهات مشهور در «عادی شدن»، «تکرار بی‌دغدغه» و «آثار وضعی ویرانگر» آن‌هاست. این اعمال مانند موریانه‌ای هستند که بی‌صدا پایه‌های ایمان و معنویت را از درون پوک می‌کنند، در حالی که گناه صغیره مانند ترکی بر دیوار است که به چشم می‌آید و انسان را به فکر ترمیم وامی‌دارد.

بیاییم با بصیرت دینی، حریم مکروهات را همانند حریم محرمات پاس بداریم و بدانیم که رسیدن به قله‌های کمال، با پرهیز از دره‌های به ظاهر کم‌عمق مکروهات آغاز می‌شود.

پی‌نوشت:
۱- (الکافی، ج ۲، ص ۶۶۴)
۲-(الأمالی للطوسی، ص ۵۲۸)
۳-(غرر الحکم، ح ۲۷۴۲)
۴-(بحارالانوار، ج ۸۳، ص ۱۳۰)