به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، در ادامه به دو نوع عذاب وجدان مطلوب و نامطلوب اشاره می کنیم و راه های رهایی از عذاب وجدان و احساس گناه ناسالم را بر اساس آموزه های اسلامی توضیح می دهیم.
انواع عذاب وجدان یا احساس گناه
عذاب وجدان یا احساس گناه، به دو نوع مطلوب و نامطلوب تقسیم می شود. روانشناسان غالبا به گونه نامطلوب عذاب وجدان توجه کرده و آن را نوعی بیماری تلقی می کنند؛ اما در آموزه های اسلامی، علاوه بر بُعد منفی و ناسالم عذاب وجدان، بر جنبه های مثبت آن و آثار مطلوبی که دارد نیز توجه شده است.
عذاب وجدان سالم و مثبت
خداوند متعال در وجود انسان، سرمایه هایی را به ودیعت نهاده است که به واسطه آن حرکت در مسیر کمال برای انسان آسان تر شده است؛ از جمله این نعمت ها نفس لوّامه (سرزنشگر) می باشد. نفس لوامه حالتی از نفس است که در آن انسان از خطاهایش پشیمان می شود و خود را سرزنش می کند.[۱] خداوند در قرآن به این نفس سوگند یاد کرده است: «وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَهِ؛[۲] و سوگند به نفس سرزنشگر و وجدان بیدار که رستاخیز حق است!»
نفس لوامه در واقع همان وجدان است که انسان را پس از ارتکاب گناه سرزنش کرده و او را دچار عذاب وجدان می کند.[۳] احساس گناه یا عذاب وجدان که نشان دهنده وجود معیار درونی در فرد است، می تواند محرک مناسبی برای رشد اخلاقی افراد، محسوب گردد.[۴] بی تردید، احساس گناه پس از ترک رفتار اخلاقی، یا انجام رفتاری خلاف اخلاق، نشانه سلامت روانی و اخلاقی فرد می باشد که در قرآن نیز مورد تایید و تحسین قرار گرفته است:
«وَ الَّذِینَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَهً أَوْ ظَلَمُوا أَنفُسَهُمْ ذَکَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَ مَنْ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ؛[۵] و کسانی که هرگاه مرتکب عمل زشتی شوند، یا به خود ستم کنند، خدا را یاد کرده؛ و برای گناهان خود، طلب آمرزش می کنند – و کیست جز خدا که گناهان را ببخشد؟ – و اصرار بر گناه، نمی ورزند، در حالی که آگاهند.»
سرزنش نفس، توسط خود انسان و پشیمانی از انجام کار زشت، از عوامل مهم استواری شخصیت انسان و تشویق او به دوری از گناهانی است. از این روست که خداوند به اهمیت نفس ملامتگر (لوامه) در هدایت انسان به سمت دوری از گناهان که سبب پشیمانی و ملامتش می شوند، سوگند یاد کرده است.[۶]
آثار عذاب وجدان مثبت
عذاب وجدان سالم، کارکردهای مفیدی برای بهداشت روانی فرد دارد؛ اولین نکته، آگاهی فرد از اشتباه خود است. در مقابل اگر فرد نسبت به خطای خود بی توجه باشد یا رفتار خویش را توجیه کند، به نوعی رفتار ناسالم دچار شده است. گاهی عدم عذاب وجدان و احساس گناه، سرنوشت زندگی را عجیب تغییر می دهد؛ چنانکه شیطان که از مقربان درگاه الهی بود به خاطر عدم احساس گناه و خود برتر بینی، از درگاه الهی طرد شد.[۷]
دومین تاثیر احساس گناه، که پس از آگاهی از آن حاصل می شود، طلب آمرزش و بخشش از خداوند است. خداوند بارها در قرآن انسان را به استغفار و طلب آمرزش برای گناهانش دعوت کرده و به او نسبت به عواقب زیان بار بی توجهی و روی گردانی از درگاه خویش برحذر داشته است:
«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتَاعًا حَسَنًا إِلَیٰ أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُؤْتِ کُلَّ ذِی فَضْلٍ فَضْلَهُ وَ إِنْ تَوَلَّوْا فَإِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ کَبِیرٍ؛[۸] و از پروردگار خویش آمرزش بطلبید؛ سپس به سوی او بازگردید؛ تا شما را تا مدت معینی، از مواهب خوب زندگی این جهان، بهره مند سازد؛ و به هر صاحب فضیلتی، به مقدار فضیلتش عطا کند؛ و اگر از این دعوت رو ی گردان شوید، من بر شما از عذاب روز بزرگی بیمناکم!»
بدون شک اولین قدم توبه، پشیمانی از گناه است کسانی که هیچ گاه دچار عذاب وجدان نمی شوند، به سوی خداوند نیز باز نمی گردند و در نهایت به عذاب الهی گرفتار خواهند شد. حالت عذاب وجدان و احساس گناه باعث می شود فرد ارتباط گسترده تری با خداوند برقرار کرده و از عواطف مثبت در این رابطه از جمله آرامش و خشنودی و امیدواری برخودار شود. اینکه گفته شده است خداوند توبه کننده را دوست دارد،[۹] زمینه ای بر نشاط و احساس مثبت فرد خطاکار است.
علاوه بر این، عذاب وجدان سبب می شود فرد در جهت اصلاح رفتار خود در آینده تلاش کند و به جبران کارهای غلط گذشته اش بپردازد.
عذاب وجدان نامطلوب و منفی
منظور از عذاب وجدان یا احساس گناه ناسالم، در روانشناسی، احساسی بیمارگونه از ارتکاب گناه یا خطا است که در اعماق وجود فرد ریشه بدواند، به طوری که وی اقدام به مواخذه خود کند و خود را بیش از حد سرزنش کند و این احساس خطاکاری، جزئی از ساختار شخصیتش می شود و او را در ورطه ابتلا به بیماری های عصبی قرار می دهد.[۱۰]
بر این اساس، احساس گناه در فرد بی آنکه عمدا رفتار خلافی از او سر زده باشد و بی جهت خود را خطا کار بداند، ناسالم و نوعی بیماری روانی محسوب می شود. این قبیل افراد غالبا رویدادهای معمولی و کم اهمیت روزمره را دال بر کاستی های شخصی سوء تعبیر می کنند و در برابر رویدادهای ناگوار احساس مسئولیت مبالغه آمیز دارند.[۱۱]
انواع عذاب وجدان نامطلوب در اسلام
در اسلام دو نوع عذاب وجدان نامطلوب داریم:
۱. عذاب وجدان شدید و ترک دنیا
گاهی عذاب وجدان و احساس گناه انسان، ناشی از درک عظمت پروردگار و سختی انجام وظایف الهی است. این عذاب وجدان ناشی از احساس کم کاری و گناه در برابر عظمت و بزرگی پروردگار است. اولیای الهی با وجود تمام تلاش هایی که می کنند، باز هم احساس می کنند که آن گونه که شایسته مقام خداوند است، وظایف خود را به درستی انجام نداده اند. خداوند در قرآن خطاب به پیامبر (ص) می فرماید:
«إِنَّا أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْکِتَابَ لِلنَّاسِ بِالْحَقِّ فَمَنِ اهْتَدَیٰ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا یَضِلُّ عَلَیْهَا وَ مَا أَنتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ؛[۱۲] ما این کتاب آسمانی را برای مردم بحق بر تو نازل کردیم؛ هر کس در پرتو آن هدایت شود به نفع خود اوست؛ و هر کس گمراهی را برگزیند، تنها به زیان خود گمراه می گردد؛ و تو مأمور اجبارشان به هدایت نیستی.»
از این آیه برداشت می شود که خدا از رسولش می خواهد دلسوزی و نگرانی بیش از حد نداشته باشد و احساس نکند که اگر برخی مردم به صراط مستقیم گرایش پیدا نکردند، به خاطر اهمال یا کوتاهی پیامبر بوده است و از این بابت احساس گناه داشته باشد. البته این نوع عذاب وجدان نه تنها نشانه ضعف شخصیت پیامبر نیست بلکه بیانگر مقام بالای ایشان است و نباید آن را امری مذموم به ویژه در رسول خدا (ص) که دارای بالاترین مقام عصمت می باشد، به شمار آورد.
اما گاه برخی مومنان به حالتی از عذاب وجدان و احساس گناه می رسند که دنیا را ترک کرده و یکسره مشغول عبادت و راز و نیاز می شوند. یکی از این افراد «عثمان بن مظعون» بود. روایت شده که همسر عثمان نزد رسول خدا (ص) آمد و گفت: ای رسول خدا (ص)، عثمان کارش این شده که روزها را روزه می گیرد و شب ها را به عبادت می گذراند، رسول خدا (ص) با شنیدن این خبر، خشمناک بیرون شد تا نزد عثمان آمد و به او فرمود:
«ای عثمان! خداوند متعال مرا به رهبانیت نفرستاده، بلکه با آیین مستقیم و ساده و آسانگیر فرستاده است. من هم نماز می خوانم. هم روزه می گیرم و هم نزد همسرم می روم. پس هر که آیین مرا دوست دارد، باید از سنت من پیروی کند.»[۱۳]
بنابراین گرچه عذاب وجدان نسبت به عملکرد نادرست، امری نیکو و بسیار پسندیده است، اما این امر نباید احساسی وسواس گونه در انسان ایجاد کند به گونه ای که عملکرد درست و صحیح خود را زیر سوال ببرد و خودش را به زحمت بیاندازد.
۲. عذاب وجدان شدید و ناامیدی از رحمت خداوند
نوع دیگر عذاب وجدان نامطلوب، یأس و ناامیدی از رحمت خدا است. خداوند در قرآن کریم این حالت را مخصوص گمراهان دانسته است: «وَ مَنْ یَقْنَطُ مِنْ رَحْمَهِ رَبِّهِ إِلَّا الضَّالُّونَ؛[۱۴] چه کسی جز گمراهان از رحمت پروردگارش ناامید می شود؟» حق تعالی از بندگان خویش می خواهد که هرگز از رحمت خداوند ناامید نشوند:
«یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَیٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَهِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ؛[۱۵] ای بندگان من که برخود اسراف و ستم کرده اید! از رحمت خداوند نومید نشوید که خدا همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است»
عذاب وجدان و احساس گناهی که به ناامیدی از رحمت خداوند منجر شود، از بزرگترین گناهانی الهی به شمار می رود؛ امام صادق (ع) در روایتی می فرمایند: «اَلْکَبَائِرُ الأمنُ مِن مَکرِ اللّهِ، و الإیاسُ مِن رَوحِ اللّهِ، و القُنُوطُ مِن رَحمَهِ اللّه؛[۱۶] ایمن و غافل بودن از مکر (عذاب و مهلت) خدا، مأیوس شدن از گشایش خدا، و نومیدی از رحمت خدا.»
بزرگترین و بدترین اثر این نوع عذاب وجدان، بازماندن از عمل و دست کشیدن از جدیت و بریده شدن رشته بندگی و گسیخته شدن افسار انسان مأیوس است. انسان مأیوس بر ارتکاب هر گناهی جرأت می یابد؛ زیرا در خیال خود چنین می پندارد و می گوید: من که معذّب خواهم بود، پس چرا خودم را از لذّات و شهوات دنیا محروم سازم.[۱۷]
راه های درمان عذاب وجدان نامطلوب
بدون شک عذاب وجدان نامطلوب، بر رفتار و کردار انسان تاثیر منفی خواهد گذاشت و هر کس باید تلاش کند تا این احساس ناسالم را از خودش دور کند. در ادامه، به راهکارهای درمان عذاب وجدان ناسالم از دیدگاه اسلام می پردازیم:
۱. توبه
اولین اقدام برای داشتن عذاب وجدانی سالم، توبه به درگاه الهی است. احساس گناه، سبب سرزنش وجدان آدمی می شود. قرآن روش «توبه» را که روشی بی نظیر و موفق برای درمان احساس گناه و عذاب وجدان است، به ما ارائه می دهد؛ زیرا توبه یکی از بهترین راه های رهایی از چنگال عذاب وجدان است؛ چرا که سبب آمرزش گناه و تقویت امید انسان به رضایت الهی و بازگشت به سوی خداوند متعال است.
توبه فرد مومن، با ایجاد حالت امیدواری به کرم، عفو و بخشش خداوند، او را دلگرم می سازد و او را از بیماری خطرناک یأس که گاهی باعث خودکشی می شود نجات می دهد و برایش باب بازگشت به سوی پروردگار را می گشاید.[۱۸] امام علی (ع) می فرماید: «عَجِبْتُ لِمَنْ یَقْنَطُ وَ مَعَهُ اَلاِسْتِغْفَارُ؛[۱۹] در شگفتم از کسی که با وجود استغفار نا امید است.»
از نظر روانی، پندار غلط بخشودگی ناپذیری جرم و گناه، سبب تثبیت تبهکاری می شود. بنابراین شایسته است که انسان تا قبل از رسیدن به حالت عذاب وجدان نامطلوب و گرفتار شدن در یأس و نامیدی، در اولین فرصتی که متوجه گناه و اشتباه خود شد، نزد درگاه الهی توبه کند. امام صادق (ع) می فرماید: «تَأخیرُ التّوبَهِ إِغترارٌ؛[۲۰] به تأخیر انداختن توبه، فریب خوردن است.»
در قرآن کریم به این نکته اشاره شده که فقط توبه کسانی پذیرفته می شود که پس از گناه از کار خود پشیمان شده و به سرعت توبه کنند: «إِنَّمَا التَّوْبَهُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَهٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُولٰئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا؛[۲۱] پذیرش توبه از سوی خدا، تنها برای کسانی است که کار بد را از روی جهالت انجام می دهند، سپس به زودی توبه می کنند. خداوند، توبه چنین کسانی را می پذیرد؛ و خدا دانا و حکیم است.
بنابراین یکی از مهمترین روش ها برای درمان احساس گناه و رهایی از عذاب وجدان، توبه است؛ زیرا توبه امید به نجات از عذاب و نیل به آمرزش و خشنودی الهی را در انسان زنده می کند و در نتیجه، از احساس گناه که موجب اضطراب بسیاری از آلام روانی می شود، رهایی می یابد.
۲. جبران کارهای غلط گذشته
یکی دیگر از راه های رهایی از عذاب وجدان، جبران کارهای غلط گذشته است. اگر انسان حق کسی را ضایع کرده، باید آن را جبران کند و از آن شخص بخواهد تا او را ببخشد. علاوه بر این بر طبق آیات قرآن فرد گناهکار با انجام برخی کارها می تواند خطاهای گذشته خود را جبران کند و از عذاب وجدان و احساس گناه آزار دهنده رهایی یابد.
صدقه دادن، از جمله کارهایی است که باعث جبران اشتباهات گذشته و محو گناهان می شود؛ قرآن می فرماید: «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقاتِ فَنِعِمَّا هِی وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیرٌ لَکمْ وَ یکفِّرُ عَنْکمْ مِنْ سَیئاتِکم؛[۲۲] اگر به فقرا آشکارا کمک کنید کار نیکویی کرده اید، ولی اگر همین صدقات را پنهانی انجام داده ورسیدگی به فقرا، مخفیانه باشد برای شما بهتر است و سبب محو گناهانتان خواهد شد.»
همچنین ترک گناهان کبیره مانند دورغ و غیبت نیز سبب چشم پوشی خداوند از گناهان کوچکتر می شود: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکفِّرْ عَنْکمْ سَیئاتِکمْ؛[۲۳] اگر شما ازگناهان بزرگی که از آن نهی شده اید دوری نمایید، ما گناهان دیگرتان را می بخشیم.»
شب زنده داری و خواندن نماز شب نیز از دیگر عواملی است که سبب پاک شدن گناهان انسان و رفع عذاب وجدان می شود. امام صادق (ع) می فرماید: «صَلَاهُ الْمُؤْمِنِ بِاللَّیلِ تَذْهَبُ بِمَا عَمِلَ مِنْ ذَنْبٍ بِالنَّهَار[۲۴]؛ نماز شب مومن، گناهان روز او را محو و نابود می سازد.»
۳. دعا و درخواست آمرزش
بی تردید با بازگو کردن مشکلات، حالت آرامش روانی به انسان دست می دهد و از تشویش خاطر رهایی می یابد. به هنگام دعا، نوعی رابطه عاطفی بین انسان و خدا برقرار می شود به گونه ای که انسان می تواند دردهای ناگفتنی اش را با او در میان گذارد؛ زیرا می داند که خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است:«أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَ یَکْشِفُ السُّوءَ؛[۲۵] یا کسی که دعای مضطر را هنگامی که او را بخواند اجابت می کند و ناراحتی او را برطرف می سازد.»
در آیه دیگری خداوند می فرماید: «وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی؛[۲۶] و هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سوال کنند، بگو: من نزدیکم؛ دعای دعاکننده را، به هنگامی که مرا می خواند، پاسخ می گویم.»
از دو راه به وسیله یاد خدا به آرامش روانی می رسیم: یکی اینکه نفس عبادت در روان انسان ایجاد بهجت و آرامش می کند یعنی نفس دعا کردن موجب آرامش است و کوه های غم و نگرانی را ذوب می کند؛ زیرا یاد خدا، توجه به قادر متعال بی نهایت است. راه دوم این است که انسان اگر با تمام شرایط دعا کند، مورد رحمت الهی قرار گرفته و گناهانش بخشیده شده و وجدانش آسوده می گردد.
۴. ذکر و یاد خدا
یکی از راه های ارتباطی عابد با معبود، ذکر و یاد اوست، ذکری که در همه حال روان را تقویت می نماید و قلب را مطمئن می کند: «أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛[۲۷] آگاه باشید، تنها با یاد خدا دلها آرام می گیرد.» این عامل بدون شک می تواند وجدان انسان را از عذاب برهاند و احساس گناه منفی را از او دور کند.
۵. نگرش مثبت
افرادی که منفی گرا و افسرده می شوند، مقدار زیادی از انرژی خود را از دست می دهند. اغلب کار خویش را به زحمت پیش می برند. بر خلف آن، وقتی افراد، مثبت گرا و خوش بین هستند، به نظر می رسد منبع انرژی آن ها بی حد و حصر است.[۲۸]
اگر ما فردی مثبت نگر باشیم و به خدای خویش حسن ظن داشته باشیم، یعنی قبول کنیم که پروردگار برای ما بد نمی خواهد و به نظام آفرینش و حوادث آن، خوش بین باشیم، بدون شک آرام تر خواهیم بود و حالت روانی منفی در ما کمتر ایجاد می شود. از امام حسن مجتبی (ع) می فرماید:
«مَنِ اِتَّکَلَ عَلَی حُسْنِ اَلاِخْتِیَارِ مِنَ اَللَّهِ لَمْ یَتَمَنَّ أَنَّهُ فِی غَیْرِ اَلْحَالِ اَلَّتِی اِخْتَارَهَا اَللَّهُ لَهُ؛[۲۹] هر که به حُسن اختیار خدا برای او اعتماد کند، آرزو نمی کند که در حالتی جز آنچه خدا برایش اختیار کرده است، باشد.»
فردی که حسن ظن به پروردگار خود دارد، مانند فردی است که جاده ای هموار و صاف مستقیم با سرعت و قدرت آگاهی تمام، به راحتی پیش می رود. اگر در اینجا جاده نیز گاه دچار خطا و اشتباه شود، می داند که حق تعالی راه رهایی او را فراهم کرده و می تواند دوباره به مسیر الهی بازگردد، از همین رو هیچگاه دچار تشویش و عذاب وجدان منفی نمی شود.[۳۰]
جمع بندی
عذاب وجدان یا احساس گناه، حالت مطلوبی در انسان است که از آن به نفس لوامه یاد شده و سبب پشیمانی آدمی از گناه می شود؛ اما گاه این عذاب وجدان، به حالتی نامطلوب و ناسالم تبدیل می شود که در آن فرد یا به طور کلی از دنیا دست می کشد و یا از رحمت خداوند نا امید شده و به منجلاب گناه و فساد کشیده می شود. دین اسلام برای درمان عذاب وجدان نامطلوب، راه حل هایی مثل توبه، جبران اعمال نادرست گذشته، دعا و طلب آمرزش، ذکر و یاد خدا و نگرش مثبت به تقدیر الهی را ارائه نموده است.
پی نوشت ها
[۱] مصباح یزدی، آیین پرواز، ص ۲۶.
[۲] القیامه/۲.
[۳] محفوظی، نفس لوامه، ص ۱۲.
[۴] کریمی، مراحل شکل گیری اخلاق در کودک، ص ۶۹.
[۵] آل عمران/۱۳۵.
[۶] القیامه/۲.
[۷] الاعراف/ ۱۱ـ۱۹.
[۸] هود/۳.
[۹] إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ. البقره/۲۲۲.
[۱۰] بستانی، اسلام و روان شناسی، ص ۶۲۵.
[۱۱] بستانی، اسلام و روان شناسی، ص ۶۲۵.
[۱۲] الزمر/۴۱.
[۱۳] کلینی، الکافی، ج۲، ص ۶۱۴.
[۱۴] حجر/۵۶.
[۱۵] الزمر/۵۳.
[۱۶] مجلسی، بحارالانوار، ج ۶۵، ص ۲۶۰.
[۱۷] خمینی، شرح حدیث جنود و عقل، ص ۱۳۸.
[۱۸] رسولی محلاتی، کیفر گناه و عواقب خطرناک آن، ص ۱۶۵.
[۱۹] مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۶۷.
[۲۰] مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۲۰۹.
[۲۱] النساء/۱۷.
[۲۲] بقره/۲۷۱.
[۲۳] النساء/۳۱.
[۲۴] مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۹، ص ۳۱۹.
[۲۵] النمل/۶۲.
[۲۶] البقره/۱۸۶.
[۲۷] الرعد/۲۸.
[۲۸] چپمن، نگرش مثبت، ص ۱۹.
[۲۹] مجلسی، بحارالانوار، ج ۷۵، ص ۱۰۶.
[۳۰] مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج ۲، ص ۱۰۷.
منابع: الشیعه
قرآن کریم.
بستانی، محمود، اسلام و روان شناسی، محمود هویشم، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۷۸ش.
چپمن، الوود، نگرش مثبت، فهیمه نظری، تهران، انستیتو ایز ایران، ۱۳۸۰ش.
خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
رسولی محلاتی، هاشم، کیفر گناه و عواقب خطرناک آن، تهران، انتشارات کتابخانه صدر، بی تا.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران ـ ایران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
کریمی، عبدالعظیم، مراحل شکل گیری اخلاق در کودک، تهران، تربیت، ۱۳۷۳.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
محفوظی، عباس، نفس لوامه، ماهنامه پاسدار اسلام، ش ۲۰۶، ۱۳۷۷، ص ۵۴ـ۲۵.
مصباح یزدی، محمد تقی، آیین پرواز، تلخیص جواد محدثی، قم، انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۹ش.
مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب، ۱۳۸۱.
منبع اقتباس: خانعلی نژاد، نجمه، احساس گناه در قرآن و روانشناسی، پایان نامه کارشناسی ارشد تفسیر قرآن، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، ۱۳۹۱ش.
نظر شما