به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا - طاهره مهری: کتاب‌های درسی دوره قاجار نه‌تنها ارزش تاریخی و اهمیت آموزشی دارند بلکه هنوز شیرین و خواندنی هستند. یکی از نخستین کتاب‌های درسی تاریخ برای مدارس ابتدایی را محمود مفتاح‌الملک پدید آورد که سی و چند سال قبل از آن هم یکی از اولین نمونه‌های مدرن ادبیات کودک را ارائه کرده بود. او کوشید با استفاده از شاهنامه کتابی جذاب، روان و کودکانه درباره تاریخ ایران تدوین کند.
این کتاب با عنوان «خلاصه‌التواریخ» اولین گزیده کودکانه شاهنامه به کوشش سیدعلی کاشفی خوانساری از سوی نشر مهاجر و در سری کتاب‌های «گنج قاجار» به بازار کتاب آمده است. در این زمینه با سیدعلی کاشفی خوانساری، پژوهشگر تاریخ به گفت‌وگو نشستیم که در ادامه می‌خوانید:
به طور مشخص تاریخ‌نگاری برای کودک و نوجوان از چه زمانی آغاز شد؟
برای مخاطب قرار دادن مستقیم کودک در کتاب‌های تاریخی جدید پس از ورود صنعت چاپ به ایران شاید بتوانیم به عنوان اولین کتاب، کتاب جلال‌الدین میرزا «نامه خسروان» را نام ببریم. البته بر روی این نکته که این کتاب برای همه کودکان قابل استفاده باشد، می‌توان تردید کرد. جلال‌الدین میرزا نویسنده ادبیات کودک نبود، به همین دلیل خیلی تلاش نکرد تا ادبیات را به زبان ساده برای کودکان شرح بدهد. اما با تصویرگری و تمهیدات دیگر سعی کرد یک کتاب سه‌جلدی برای کودکان پدید بیاورد که افرادی مثل میرزافتحعلی آخوندزاده هم از کتاب او تقدیر کرده‌اند، به هر حال در زمان خودش کتاب مهمی بود اما در آن زمان اصلا به این معنا مدرسه ابتدایی، آموزش رسمی و کتاب درسی و این‌ها در ایران متداول نبود و از این منظر باید کتاب میرزا محمود مفتاح‌الملک را اولین کتاب درسی حوزه کودکان در درس تاریخ نام ببریم.
تاریخ‌نگاری برای کودکان با چه هدفی آغاز شد و تا چه زمانی ادامه پیدا کرد؟
دلایل تالیف کتاب تاریخ برای کودکان در آن دوره متنوع بود. یک دلیل خیلی از تاریخ‌نگاری‌ها برای کودکان فراهم کردن متون آموزشی برای مدارس است. دلیل دیگر آرمان‌های وطن‌دوستانه، آزادی‌خواهانه و توسعه‌طلبانه‌ای است که در دوره قاجار و سال‌های پس از مشروطه ذهن بسیاری از ایرانیان به‌ویژه روشنفکران و تحصیل‌کردگان را به خودش مشغول می‌کرد. این رویکردهای ملی‌گرایانه گاهی در مقابله با افکار سنتی و گاهی در مقابله با افکار دینی در برخی از کتاب‌های تاریخی مشهود است.
زبان تاریخ‌نگاری برای کودکان از ابتدا چگونه بود و چه تجربیات موفقی در این زمینه داریم؟
کتاب‌های درسی تاریخ در همان زمان قاجار و مشروطه و پس از مشروطه فراوان نوشته می‌شود. در سال‌های مختلف و این‌که کدام موفق‌تر بوده‌اند، نیاز به پژوهش دقیق‌تری دارد. اما پسر مفتاح‌الملک (موسی) که مثل او لقب مفتاح‌الملک را می‌گیرد، هم کتاب تاریخ برای بچه‌ها دارد یا افراد دیگری ازجمله فروغی پدر و پسر، (ذکاءالملک اول و دوم) و دیگران و در اواخر دوره قاجار هم کتاب‌های تاریخی عباس اقبال آشتیانی با رویکردهای علمی‌تری به کتاب‌های درسی تبدیل می‌شود و در اوایل پهلوی دیگرانی کتاب درسی تاریخ می‌نویسند. نکته جالب در همان سال‌ها که در دوره‌های بعد نمی‌بینیم، انتشار کتاب‌های تاریخ تخصصی مثل تاریخ جهان و تاریخ پیامبران و تاریخ اسلام برای کودکان در مدارس است.
امروز وضعیت تاریخ‌نگاری برای کودکان چگونه است؟
امروز تاریخ‌نگاری برای بچه‌ها تنوع زیادی پیدا کرده است. به دلیل غیرجذاب بودن و پررنگ بودن ایدئولوژی در کتاب‌های درسی تاریخ، خیلی وقت‌ها بچه‌ها از تاریخ دلزده می‌شوند. از سوی دیگر در نشرهای خصوصی ترجمه کتاب‌های تاریخی با نگاه فانتزی به تاریخ و آمیخته به طنز و بازی و غیره مرسوم شده است.
امروز تنوع کتاب‌های تاریخی از نظر شکل خیلی بیشتر است و در قالب‌های فانتزی و جدی کتاب‌های مرجع و داستان‌های تاریخی و امثال این‌ها منتشر می‌شود، با این همه هنوز بچه‌ها در همه حوزه‌ها کتاب خوب و مناسب تاریخی در دسترس ندارند و تنوع و جامعیت این کتاب‌ها هنوز کافی نیست.
کتاب‌های حرفه‌ای تاریخ مردم، تاریخ ادبیات، تاریخ هنر و تاریخ جهان به شکل تالیفی و انتشار آثار تاریخی از نویسندگان ایرانی اندک است.
به طور مشخص کدام موضوع در تاریخ‌نگاری ناگفته باقی مانده و بهتر است نویسندگان در آن زمینه بیشتر بنویسند؟
یکی از دغدغه‌های دیرین من تاریخ مسلمانان است. تاریخ مسلمانان یکی از موضوعاتی است که از جهات مختلف باید برای بچه‌های امروز ما مهم باشد. تاریخ مسلمانان سرنوشت‌ساز، تعیین‌کننده و دیددهنده است، با این وجود اما کوچک‌ترین اشاره‌ای به تاریخ مسلمانان در هیچ‌کدام از کتاب‌های درسی یا غیردرسی سراغ ندارم. در کتاب‌های درسی پس از مرور قرون اولیه اسلام و تصرف ایران توسط اعراب و شکل‌گیری اولین دولت‌های ایرانی، دیگر حرفی از سرنوشت سایر مسلمانان و حکومت‌های مسلمانان زده نمی‌شود.
در درس‌های دینی هم حداکثر اشاراتی به تاریخ پیامبران و تاریخ دوازده امام می‌بینیم اما از مسلمانان و تحولات و گسترش آن‌ها در طول تاریخ و طی پانزده قرن اثری نمی‌بینیم. کسی در زمینه تنوع و گستردگی اسلام و تمدن اسلامی در شرق و غرب عالم و در امروز جهان با بچه‌ها صحبت نکرده است.
من حدود نُه سال پیش، مجموعه‌ای پنج‌جلدی با این هدف برای انتشارات به‌نشر تالیف کردم و متاسفانه این کتاب‌ها به دلایل غیرحرفه‌ای، غیرمنطقی و غیراخلاقی تا امروز منتشر نشده است. به‌نشر تا امروز این کتاب‌ها را منتشر نکرده و اجازه انتقال و واگذاری این کتاب‌ها را به ناشر دیگری نیز نداده است.
من از بابت عدم انتشار این کتاب‌ها متاسفم ولی ته دلم خوش‌بین هستم و با خودم می‌گویم که قبل و بعد از مرگ من این مجموعه «من مسلمانم» در آن نشر یا نشر دیگری منتشر خواهد شد و بخشی از بچه‌ها به ویژه آن‌هایی که علاقه‌مندتر هستند، از طریق مطالعه چنین کتابی یک پیوند معنوی، فرهنگی و تاریخی بیشتری با جامعه مسلمانان در طول تاریخ و در عرض جغرافیا احساس خواهند کرد.
259
نظر شما