زندگی اینستاگرامی و احساس ناکافی بودن

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین امین، نویسنده و پژوهشگر دینی، در نوشتاری اختصاصی برای ابنا، به بررسی پدیده زندگی اینستاگرامی و احساس ناکافی بودن پرداخته و با استناد به آموزه‌های قرآنی و روایی، راهکارهایی برای مقابله با مقایسه اجتماعی ارائه می‌دهد.

بنابر روایت ابنا، در دنیای پرزرق‌وبرق شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، جایی که تصاویر ایدئال زندگی دیگران مدام به چشم می‌خورد، بسیاری از افراد با احساس ناکافی بودن و خودکم‌بینی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این پدیده مدرن، ریشه در مقایسه‌های ناسالم دارد که آرامش درونی را سلب می‌کند و فرد را از شکر نعمت‌های الهی غافل می‌سازد. اما آموزه‌های قرآنی و روایی ، با تأکید بر رضایت الهی و دوری از حسادت، راهکاری جاودانه برای رهایی از این دام ارائه می‌دهند و ما را به سوی زندگی واقعی و معنادار هدایت می‌کنند.

زندگی اینستاگرامی: واقعیتی مجازی یا توهمی خطرناک؟
در عصر دیجیتال، اینستاگرام به عنوان یک پلتفرم اجتماعی، زندگی‌ها را به تصاویری زیبا و ایدئال تبدیل کرده است. کاربران با پست کردن لحظات شاد، سفرها و موفقیت‌هایشان، تصویری از کمال می‌سازند که اغلب با واقعیت فاصله دارد. این نمایش، نه تنها یک سرگرمی، بلکه گاهی به یک دام روانی تبدیل می‌شود که احساس رضایت را از بین می‌برد.[۱] از دیدگاه اسلامی، چنین زندگی مجازی می‌تواند شبیه به زرق‌وبرق دنیوی باشد که قرآن از آن هشدار می‌دهد.

امام صادق(ع) می‌فرمایند: «الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ»، یعنی دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است، که نشان‌دهنده گذرا بودن این زرق‌وبرق‌هاست.[۲] این روایت، ما را به تأمل در عمق زندگی واقعی دعوت می‌کند، نه آنچه در صفحه‌های مجازی به نمایش درمی‌آید.

اما خطر اصلی، در ایجاد حسادت و مقایسه نهفته است. وقتی فردی پست‌های دیگران را می‌بیند، ناخودآگاه خود را ناکافی می‌پندارد. این پدیده، که روانشناسان آن را "سندروم مقایسه اجتماعی" می‌نامند، در آموزه‌های دینی نیز محکوم شده و به عنوان یکی از ریشه‌های خودکم‌بینی معرفی می‌شود، جایی که فرد از نعمت‌های الهی غافل می‌ماند.[۳]

چرا در این فضا احساس ناکافی بودن می‌کنیم
احساس ناکافی بودن، اغلب از مقایسه با زندگی ایدئال دیگران در شبکه‌های اجتماعی نشأت می‌گیرد. در اینستاگرام، جایی که فیلترها و ویرایش‌ها واقعیت را پنهان می‌کنند، افراد خود را با نسخه‌های دست‌چین‌شده دیگران مقایسه می‌کنند. این مقایسه، منجر به کاهش اعتمادبه‌نفس و افزایش اضطراب می‌شود، پدیده‌ای که مطالعات روانشناختی آن را تأیید کرده‌اند.[۴]

از منظر دینی، این احساس ریشه در غفلت از رضایت الهی دارد. قرآن کریم می‌فرماید: «وَلَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَیٰ مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ ۚ وَرِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَأَبْقَیٰ» (طه/۱۳۱)، که به معنای آن است که چشمانت را به آنچه برخی را با آن بهره‌مند کردیم، مدوز، زیرا زینت زندگی دنیاست تا آنها را بیازماییم، و روزی پروردگارت بهتر و پایدارتر است.[۵] این آیه، هشدار می‌دهد که زرق‌وبرق دنیوی فریبنده است و نباید موجب احساس کمبود شود.

در نگاه امام علی(ع) حسادت یکی از بزرگ‌ترین بلاهاست. ایشان می‌فرمایند: «الْحَسَدُ أَکْبَرُ الْمَصَائِبِ»، یعنی حسادت بزرگ‌ترین مصیبت‌هاست.[۶] این روایت، ریشه احساس ناکافی بودن را در حسادت جستجو می‌کند، که از مقایسه ناشی می‌شود و فرد را از شکر نعمت‌های خود بازمی‌دارد، و راهکار آن را در تمرکز بر رضایت درونی پیشنهاد می‌دهد.

مقایسه اجتماعی در قرآن: هشدارها و راهکارها
قرآن کریم، مقایسه را به عنوان یکی از دام‌های شیطان معرفی می‌کند که منجر به حسادت و خودکم‌بینی می‌شود. در سوره نساء، آیه ۳۲ می‌خوانیم: «وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَکُمْ عَلَیٰ بَعْضٍ ۚ لِّلرِّجَالِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبُوا ۖ وَلِلنِّسَاءِ نَصِیبٌ مِّمَّا اکْتَسَبْنَ ۚ وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِن فَضْلِهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ کَانَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا»، که به معنای آن است که آنچه خداوند برخی را بر برخی دیگر برتری داده آرزو مکنید، مردان را از آنچه کسب کرده‌اند نصیبی است و زنان را نیز، و از فضل خدا بخواهید، زیرا خداوند به همه چیز داناست.[۷] این آیه، مستقیماً مقایسه را نهی می‌کند و به جای آن، خواستن از خدا را توصیه می‌نماید.

راهکار قرآنی برای مقابله با مقایسه، شکرگزاری است. امام رضا(ع) در روایتی می‌فرمایند: «الشُّکْرُ یَزِیدُ النِّعَمَ»، یعنی شکر نعمت‌ها را افزایش می‌دهد.[۸] این آیه شریفه کوتاه، تأکید می‌کند که به جای نگاه به داشته‌های دیگران، بر نعمت‌های خود تمرکز کنیم، که این رویکرد در دنیای اینستاگرامی، می‌تواند احساس ناکافی بودن را کاهش دهد و آرامش بیاورد. علاوه بر این، قرآن بر عدالت الهی تأکید دارد و می‌گوید که هر کس بر اساس تلاش و تقدیر خود نصیبی دارد. این دیدگاه، مقایسه را بی‌معنا می‌سازد و فرد را به سوی تلاش شخصی هدایت می‌کند، نه حسرت خوردن به زندگی مجازی دیگران، که اغلب تنها بخش‌های مثبت آن نمایش داده می‌شود.[۹]

خودکم‌بینی و اثرات آن بر روح و روان
خودکم‌بینی، که از مقایسه در شبکه‌هایی مانند اینستاگرام نشأت می‌گیرد، اثرات مخربی بر روح و روان دارد. افراد مبتلا، اغلب احساس افسردگی و انزوا می‌کنند، زیرا خود را کمتر از دیگران می‌پندارند. این پدیده، نه تنها روابط اجتماعی را مختل می‌کند، بلکه مانع پیشرفت شخصی می‌شود، زیرا انرژی فرد صرف حسرت می‌گردد.[۱۰]

از دیدگاه اسلامی، خودکم‌بینی مخالف عزت نفس مؤمن است. قرآن در سوره مائده آیه ۵۴ می‌فرماید: «أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکَافِرِینَ»، که به معنای فروتن با مؤمنان و عزیز بر کافران است، اما این عزت را برای مؤمنان در برابر خود نیز تجویز می‌کند.[۱۱] امام حسین(ع) نیز در روایتی می‌فرمایند: «لا تَذِلَّ نَفْسَکَ»، یعنی نفس خود را خوار مکن، که این نشان‌دهنده اهمیت حفظ کرامت درونی است.[۱۲]

اثرات روانی خودکم‌بینی، می‌تواند به بیماری‌های جسمی نیز منجر شود، مانند بی‌خوابی یا کاهش اشتها. در آموزه‌های دینی، این حالت را به عنوان یکی از دام‌های نفس اماره می‌دانند که فرد را از مسیر الهی دور می‌کند، و راهکار آن را در توکل به خدا و یاد مرگ جستجو می‌کنند، تا زندگی دنیوی کم‌اهمیت جلوه کند.[۱۳]

راه‌های رهایی: آموزه‌های قرآنی و روایی 
برای رهایی از احساس ناکافی بودن، قرآن بر تمرکز بر آخرت تأکید دارد. در سوره کهف آیه ۲۸ می‌خوانیم: «وَاصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ ۖ وَلَا تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ۖ وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِکْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَکَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا»، که به معنای صبر کن نفس خود را با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می‌خوانند و چهره او را می‌جویند، و چشمانت را از آنها برمگردان که زینت زندگی دنیا را می‌خواهی، و از کسی که قلبش را از یاد ما غافل کردیم و از هوای نفس پیروی کرد و کارش زیاده‌روی بود، پیروی مکن.[۱۴]

این آیه، انتخاب دوستان واقعی و دوری از زرق‌وبرق را توصیه می‌کند. روایات ، مانند کلام امام صادق(ع) که می‌فرمایند: «مَنْ رَضِیَ بِمَا قَسَمَ اللَّهُ لَهُ کَانَ أَغْنَی النَّاسِ»، یعنی کسی که به آنچه خدا برایش قسمت کرده راضی باشد، ثروتمندترین مردم است، بر رضایت تأکید دارند.[۱۵] این آموزه، در دنیای اینستاگرامیِ امروز، به معنای این است که به قاب رسانه ای دیگران چشم ندوزیم و به آنچه خداوند به ما داده و افراد بسیار دیگری از آن محرومند، قانع و شکر گذار باشیم، تا احساس کمبود جای خود را به غنای درونی بدهد. علاوه بر این، تمرین شکرگزاری روزانه، مانند شمردن نعمت‌ها، می‌تواند راهکاری عملی باشد. قرآن در سوره ابراهیم آیه ۷ می‌گوید: «لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ»، یعنی اگر شکر کنید حتماً بر شما می‌افزایم، که این وعده الهی، انگیزه‌ای برای رهایی از خودکم‌بینی فراهم می‌کند.[۱۶]

بازگشت به رضایت الهی در عصر زندگی ما
در پایان، زندگی اینستاگرامی اگرچه جذاب و چه بسا در زمانِ کنونیِ ما، جدایی ناپذیر است، اما نباید ما را از عمق زندگی واقعی و رضایت الهی دور کند. با پیروی از آموزه‌های قرآنی و روایی ، می‌توان از دام مقایسه و خودکم‌بینی رهایی یافت و به آرامشی پایدار دست یافت. این نوشتار، دعوتی است به تأمل در نعمت‌های الهی، جایی که لایک‌های مجازی جای خود را به رضایت پروردگار می‌دهند.[۱۷]

پاورقی‌ها:
۱- برگرفته از مقاله "تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر سلامت روان"، مجله روانشناسی اسلامی، سال ۱۴۰۲.
۲- بحار الانوار، علامه مجلسی، جلد ۷۴، صفحه ۱۷۸.
۳- نهج‌البلاغه، امام علی(ع)، حکمت ۱۹۳.
۴- مطالعه دانشگاه پنسیلوانیا، ۲۰۱۸، در مورد مقایسه اجتماعی در اینستاگرام.
۵- قرآن کریم، سوره طه، آیه ۱۳۱.
۶- غرر الحکم، امام علی(ع)، حدیث ۴۵۶.
۷- قرآن کریم، سوره نساء، آیه ۳۲.
۸- اصول کافی، شیخ کلینی، جلد ۲، صفحه ۹۶.
۹- تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ذیل آیه ۳۲ نساء.
۱۰- کتاب "روانشناسی مقایسه اجتماعی"، فستینگر، ۱۹۵۴، با رویکرد اسلامی.
۱۱- قرآن کریم، سوره مائده، آیه ۵۴.
۱۲- تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه ۲۳۴.
۱۳- مصباح الشریعة، امام صادق(ع)، باب ۴۵.
۱۴- قرآن کریم، سوره کهف، آیه ۲۸.
۱۵- اصول کافی، شیخ کلینی، جلد ۲، صفحه ۱۴۸.
۱۶- قرآن کریم، سوره ابراهیم، آیه ۷.
۱۷- برگرفته از تفسیر نمونه، آیت‌الله مکارم شیرازی، جلد ۱۲، صفحه ۳۴۵