به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، مهرداد خدیر در به مناسبت سالروز درگذشت آیتالله منتظری در هممیهن نوشت: شانزدهمین سالگرد درگذشت آیتالله حسینعلی منتظری مناسبت یا بهانهای است برای روایتِ گذرای زندگی مردی با سهگانهای شامل رنج و محنت، قدر و قُدرت و سرانجام عزل و عُزلت.
رنج و محنت
اولی ناظر به سالهای پیش از انقلاب ۵۷ که بهرغم اشتهار به اجتهاد و فقاهت و بیهیچ فعالیت مسلحانه در زندان متحمل سختترین شکنجههای ساواکِ شاه شد درحالیکه روال غالب در مواجهه با روحانیون این بود که تحمل و درنهایت تبعید شوند یا اگر به حبس میافتند طولانی نباشد یا در زندان آزار و اذیت جسمی کمتری متوجه آنان شود اما رنج و محنتی که بر شیخ حسینعلی منتظرینجفآبادی رفت به گواه همه همبندیها - فارغ از گرایشهای سیاسی و ایدئولوژیک آنان- نسبتی با آن قاعده فرضی نداشت حتی در قیاس با روحانی محبوب و البته مشهورتر: سیدمحمود طالقانی.
قدر و قدرت
دوره دوم (قدر و قدرت) از فردای پیروزی انقلاب اسلامی تا هشتم فروردین ۱۳۶۸ را دربرمیگیرد که خبر استعفا یا عزل او از قائممقامی رهبری منتشر شد. مراد از «قدر» در اینجا این است که در همه محافل و مجالس قدر میدید و بر صدر مینشست؛ چه در نمازجمعه تهران که جانشین طالقانی شد و چه در مجلس خبرگان قانون اساسی که در جایگاه رئیس آن نشست و به بازی روزگار تَسخَر زد که درست یک سال قبل و هنگامی که او در زندان اوین محبوس بود همانجا رئیس مجلس سنای رژیم شاهنشاهی نشسته بود.
با پایان مجلس خبرگان قانون اساسی و برگزاری همهپرسی آن از امامت جمعه تهران کناره گرفت و از امام خواست اجازه دهد به قم بازگردد و اگرچه به عنوان امامجمعه قم و یکی از مراجع شناخته میشد درحالیکه خود مایل نبود در کنار مراجع ثلاث مطرح شود اما ۴۰ سال قبل در آذر ۱۳۶۴ ناگاه خبر انتخاب او برای جانشینی امام خمینی به صورت غیررسمی منتشر شد.
خبری که با مُهر تأیید و بیان جزئیات در کنفرانس خبری رئیس مجلس شورای اسلامی که نایبرئیس مجلس خبرگان رهبری هم بود رسمیت یافت. ۶ آذر ۱۳۶۴ روزنامه اطلاعات در گزارش آن نشست مطبوعاتی نوشت: «حجتالاسلام هاشمیرفسنجانی نایبرئیس مجلس خبرگان رهبری اعلام کرد: خبرگان منتخب مردم حضرت آیتاللهالعظمی منتظری را به عنوان رهبر آینده انقلاب اسلامی تعیین کردهاند و این به خاطر پذیرش ایشان از سوی اکثریت قاطع مردم و برجستگی خاصی بوده که ایشان را از سایر فقهای واجد شرایط مرحعیت متمایز میکند.»
البته ظاهرا بنابر اعلام عمومی نبوده و بعد از افشای خبر در نمازجمعه قزوین و در خطبههای حجتالاسلام هادی باریکبین این پرسش را با رئیس مجلس شورای اسلامی در میان گذاشتند و از او خواستند در مقام نایبرئیس مجلس خبرگان درباره صحت و سقم آن نظر دهد. خبر انتخاب آیتالله منتظری به عنوان قائممقام رهبری را قبلتر روزنامه «صبح آزادگان» با تیتری به رنگ سبز بر صفحه اول نشانده بود درحالیکه نه قبل از آن سابقه داشت و نه بعدتر شاهد بودیم که برای تیترِ یک از رنگ سبز استفاده شود.
ضمن اینکه در قانون اساسی عنوان «قائممقام رهبری» ذکر نشده و در مصوبه هم تعبیر «رهبر آینده» آمده ولی همان «قائممقام رهبری» رایج شد و در دیدارهای عمومی آیتالله در قم هم این شعار سر داده میشد: «قائممقام رهبری، آیتِ حق منتظری» در همان مصاحبه هاشمیرفسنجانی بعد از تأیید خبر متن مصوبه را به این شرح قرائت کرد: «حضرت آیتالله منتظری- دامت برکاته- در حال حاضر مصداق منحصر به فرد قسمت اول اصل ۱۰۷ قانون اساسی و مورد پذیرش اکثریت قاطع مردم برای رهبری آینده میباشند. مجلس خبرگان این انتخاب را صائب میداند و تأیید مینماید.»
وقتی از رئیس مجلس و نایبرئیس خبرگان خواسته شد بیشتر توضیح دهد (مطابق آنچه در گزارش روزنامه اطلاعات در همان ۶ آذر ۱۳۶۴ آمده) یادآور شد: «۵۰ نفر از خبرگان طرحی داده بودند که در حال حاضر مردم آیتاللهالعظمی منتظری را به عنوان رهبر آینده بعد از امام انتخاب کردهاند و طبعا این پیشنهاد میبایست مورد بحث اجلاسیه قرار میگرفت.»
عنوان قائممقام رهبری البته چنانکه اشاره شد سمت رسمی و مسبوق به سابقه نبود و طبیعت عنوان «قائممقام» نیز چنین است که در «غیاب» معنی میدهد ولی نفوذ او قابل انکار نبود و در دانشگاهها نماینده رسمی داشت و امام هم برخی از امور را خاصه در زمینههایی که مستلزم تشخیص فقهی بود به آقای منتظری ارجاع میداد اما بهمرور بر سر موضوعاتی چون پرونده سیدمهدی هاشمی و اعدامهای تابستان ۶۷ و نیز پایان جنگ اختلافاتی درگرفت که در سال ۶۵ به شایعاتی دامن زد و شرح آن با روایتهای گاه متفاوت هم در خاطرات مرحوم ریشهری آمده و هم خاطرات خود مرحوم منتظری. روابط عاطفی امام با او اما چنان بود که تا مدتی همه را برتافت و حتی به خاطر پرونده مهدی هاشمی حاضر به کنار گذاشتن از نیابت رهبری نشد.
عزل و عزلت
اما سخنرانی آیتالله در ۲۲ بهمن ۱۳۶۷ و توصیه به عذرخواهی به خاطر برخی سیاستها و استمرار جنگ در شرایط دشوار بعد از قبول قطعنامه ۵۹۸ امام خمینی را برای تصمیمی که قبلا مایل نبود قانع کرد و سبب شد گروهها یا افرادی که خواستار کنار گذاشتن آقای منتظری در حیات امام و تغییر شرایط رهبری خصوصا حذف قید مرجعیت بودند دست بالا را پیدا کنند و آن روند به عزل یا واداشتن یا تصمیم شخصی به استعفا انجامید و پس از آن دوران عزلت آغاز شد.
این دوره سوم طبعا تا روز درگذشت ادامه یافت؛ در واپسین روزهای پاییز ۱۳۸۸ و در گرماگرم اعتراضات پس از انتخابات ریاستجمهوری در خرداد همان سال. از این ۲۰ سال پایانی عمر که بر آن عنوان عزل و عزلت نهادهایم (۸ فروردین ۱۳۶۸ تا ۲۹ آذر ۱۳۸۸ خورشیدی) البته ۵ سال و دو ماه آن در عین حاشیهنشینی بیشتر پررنگتر است و آن «حصر»ی است در دل همین دوره که از سخنرانی ۱۳ رجب در سال ۱۳۷۶ (۲۳ آبان) شروع میشود و قبل از پایان ریاستجمهوری سیدمحمد خاتمی به پایان میرسد.
آیتالله منتظری متولد ۱۳۰۱ خورشیدی بود و همچون امام خمینی، دکتر مصدق و مهندس بازرگان در ۸۷ سالگی چشم از جهان بست و اگرچه زندگی سیاسی او با هریک از آن سه شباهتهایی داشت اما در تاریخ انقلاب اسلامی نام منتظری بیش از هرکس با طالقانی قرین و همنشین است؛ چندان که هر دو شامگاه هشتم آبان ۱۳۵۷از زندان آزاد شدند و سه ماه بعد که روحانیون در اعتراض به تصمیم اولیه دولت بختیار در جلوگیری از بازگشت امام خمینی به میهن در مسجد دانشگاه تهران تحصن کردند، خبرنگاران داخلی و خارجی سراغ آن دو را میگرفتند و شیخ احمد جنتی سخنگوی متحصنین اعلام کرد: «آن دو بزرگوار هم به جمع ما خواهند پیوست.»
بر همین اساس تصور اولیه این بود که منتظری نیز همچون طالقانی عضو شورای انقلاب است اما جدای صبغه سیاسی، وجهه فقهی در اندازه مرجعیت داشت و به همین خاطر نام او در فهرست پیشنهادی مرتضی مطهری نبود و این نه از نادیدهانگاری که در مقام احترام و همطراز مراجع دانستن بود اگرچه ترجیح خود او در سالهای قبل تبلیغ برای مرجعیت آیتالله خمینی بود و خود چنین داعیهای نداشت ولی در شهریور ۱۳۵۸ که جانشین آیتالله طالقانی و امامجمعه تهران شد روزنامهها از او با عنوان «آیتاللهالعظمی» یاد کردند؛ عنوانی که تنها برای مراجع به کار میرود.
در انتخابات مجلس خبرگان قانون اساسی - نام غیررسمی مجلس بررسی پیشنویس قانون اساسی که جایگزین مجلس مؤسسان شده بود- باز نام منتظری و طالقانی کنار هم قرار داشت و هر دو شاخصترین نامزدهای آن انتخابات در تابستان ۱۳۵۸ بودند و البته در نتیجه آرا سهم طالقانی بیش از منتظری بود چون از جانب گروههای سیاسی دیگر نیز حمایت میشد.
جایگاه و مرتبت فقهی و سابقه مبارزاتی منتظری چنان بود که در انتخاب او به ریاست آن مجلس تردید و رقابتی درنگرفت ولو طالقانی و بهشتی و شماری از روحانیون شاخص دیگر همچون آیتالله مکارم و موسویاردبیلی و صدوقی و دستغیب یا چهرههای ملی و غیرروحانی مانند بنیصدر و عزتالله سحابی هم در آن حاضر بودند. آیتالله منتظری البته عملا ریاست مجلس خبرگان قانون اساسی را به دکتر بهشتی سپرد و خود کنار نشست اگرچه در تصویب اصل ولایت فقیه نقش محوری یا حمایتی داشت و در این فقره طالقانی با او همنظر نبود یا همزبانی نشنیدیم.
ایدهآل طالقانی یک نظام شورایی بود و اگرچه بعد از درگذشت او اصل شوراها را در قانون اساسی لحاظ کردند اما آنچه اکنون به عنوان شوراهای شهر و روستا میشناسیم با مدل طالقانی فرسنگها فاصله دارد. طالقانی البته به شکل علنی با طرح بحث ولایت فقیه مخالفت نکرد و تنها سندی که در این زمینه در دست است شماره فوقالعاده روزنامه اطلاعات در فردای درگذشت اوست که در ۴ صفحه منتشر شد و در یکچهارم صفحه آخر در گزارش اسماعیل جمشیدی خبرنگار پارلمانی آمده که درباره کلیات این اصل رأیگیری در جلسه غروب رأیگیری شده و او رأی کبود به گلدان انداخته و وقتی خبرنگار از او پرسیده آیا رأی مخالف دادید به طعنه گفته: «مگر شما فضولاید؟!»
کتاب مذاکرات آن مجلس البته نشان میدهد رأیگیری درباره اصل ۵ قانون اساسی بعد از درگذشت طالقانی صورت پذیرفته و در پی دو روز تعطیل رسمی به خاطر مراسم تشییع که به دلیل انبوهی جمعیت، تدفین در روز دوم انجام شد. با این وصف یا آن رأیگیری غیررسمی و استمزاجی بوده یا درباره موضوعی دیگر. آیتالله منتظری در نمازجمعه تهران جانشین طالقانی شد و به دفاع از اصل ولایت فقیه پرداخت و آنچه در خطبهها گفته و بعدتر نوشته (یا به دست شاگردان او از دروس حوزوی جمعآوری و در قالب کتابی منتشر شد) گواه آن است که باور او فراتر از این ادعاست که از حسن آیت همشهری حقوقدان خود تأثیر پذیرفته است.
از نکات قابل توجه این که روزنامه کیهان کتاب تقریرات آقای منتظری درباره ولایت فقیه را با قید عنوان «آیتاللهالعظمی» برای او در ستونی به صورت پاورقی منتشر میکرد که بعد از عزل یا استعفا در فروردین ۱۳۶۸ ادامه نیافت و در عنوانها «عظمی» هم از او سلب شد درحالیکه عنوانی فقهی و حوزوی است و ارتباطی با منصب سیاسی ندارد و احتمالا به خاطر بار احترامآمیز آن امکان ادامه در رسانههای رسمی نبوده است. این بخش اگرچه مناسب فصل «عزل و عزلت» زندگی اوست ولی نقل آن به این سبب است که در اواخر عمر از ولایت فقیه به نظارت فقیه رسیده بود و از این حیث احتمالا به دیدگاههای طالقانی در سال ۵۸ نزدیک شده بود.
وجه دیگر هم اینکه طالقانی دوست و همنشین بازرگان و سحابی و چهرههای ملی - مذهبی بود و منتظری کمتر با آنان نشست و برخاست داشت ولی از نیمه دوم سال ۶۰ او هم پذیرای آنان بود و قابل توجهترین رخداد در این باره و بازه زمانی واکنش آیتالله به قتل دکتر کاظم سامی وزیر بهداری دولت موقت و نامزد اولین انتخابات ریاستجمهوری در اول آذر ۱۳۶۷ است.
درحالیکه سیدعلیاکبر محتشمیپور وزیر کشور، قتل را غیرسیاسی توصیف و انگیزه قاتل را انتقام شخصی به خاطر اخراج از جمعیت هلالاحمر (شیر و خورشید سابق) در دوران مسئولیت دکتر سامی و بیماری روحی او معرفی کرده و گفته بود قاتل پیدا و معلوم شده به اهواز رفته و در حمام عمومی خود را حلقآویز کرده، آیتالله منتظری در پیام خود از دکتر سامی به عنوان «شهید» یاد کرد. جایگاه او به عنوان قائممقام رهبری و جانشین رهبر انقلاب در آینده مجال اعتراض و تکذیب را از وزیر کشور و دیگر دستگاههای مسئول سلب کرد و روزنامه اطلاعات هم این تعبیر را به کار برد و ضریب داد.
کاظم سامی کرمانی دبیرکل جنبش انقلابی مردم ایران (جاما) در زندان اوین همبند آقای منتظری بود و چون به خاطر شکنجههای جسمی و روحی به بیماریهای عصبی مبتلا شده بود در مداوای آیتالله در آن شرایط سخت نهایت مساعدت را به خرج میداد و از این حیث هم آقای منتظری با او روابط عاطفی نزدیک داشت و آن قتل چه با انگیزه سیاسی و چه غیر آن بر او بسیار اندوهبار افتاد. اگرچه مصیبتهایی چون شهادت فرزند (محمد) در واقعه هفتم تیر ۱۳۶۰ و نوه خود در جبهههای جنگ را نیز از سر گذرانده بود. نقش منتظری در تاریخ انقلاب و همراهی نام او با طالقانی را در اهمیت خبر آزادی این دو از زندان در هشتم آبان ۱۳۵۷ هم میتوان دریافت.
خبر آزادی این دو را روزنامههای کیهان و اطلاعات در ۹ آبان ۱۳۵۷ منتشر کردند و اگر در تصاویر، کنار هم دیده نمیشوند به خاطر آن است که طالقانی در زندان قصر بود و منتظری در اوین اگرچه در اوایل بازداشت مدت کوتاهی در سال ۵۴ در اوین با هم بودند؛ محبوس بودنی که به تلاش رژیم شاه برای بازسازی اعتبار خود به لطف درآمدهای سرشار نفتی که چهره ایران را تغییر داده بود آسیب جدی میرساند و عاقبت هم گریبان شاه را گرفت و وقتی به فکر آزادی آن دو افتاد که دیر شده بود و خبر آن ۹ آبان ۵۷ منتشر شد. از سال ۱۳۴۶ که رضا پهلوی به عنوان ولیعهد معرفی شد همهساله ۹ آبان جشن گرفته میشد اما ۹ آبان ۱۳۵۷ دیگر خبری از جشن نبود و تصاویر طالقانی و منتظری بر صفحه اول روزنامههای از سانسور رسته در پی اعتصاب کوتاه مهرماه نقش بسته بود.
دکتر هوشنگ نهاوندی رئیس دفتر فرح و از نزدیکان شاه که بهتازگی درگذشت در کتاب «آخرین روزها» که به زبان فرانسه و در خارج از کشور نوشته، آورده است: «ملکه مادر دو بار در سال شخصیتهای مختلف را میپذیرفت. در میهمانیای که نام آن را جشن نوزایی پهلویها گذاشته بود: یکی ۲۰ اوت (سالگرد ۲۸ مرداد ۱۳۳۲) و دیگری ۳۱ اکتبر (۹ آبان- تولد ولیعهد) و ساعت ۸ شب ۲۸ مرداد ۱۳۵۷ هم آن جشن برپا شد و ساعت ۱۱ شب در حالی آتشبازی سنتی برپا شد که همزمان خبر آتشسوزی سینما رکس هم رسیده بود و در آبادان گفته شد وقتی شهر یکپارچه عزادار شده بود در دربار سرگرم رقص و آتشبازی بودند.»
۹ آبان ۱۳۵۷ اما دیگر خبری از جشن دوم نوزایی پهلویها نبود چندان که ۵ روز قبل از آن تمام مراسم ۴ آبان - تولد خود شاه- هم لغو شده بود و به کیکی که شبانگاهان در جمع خصوصی آوردند هم لب نزد و تنها به شمعهایی با عدد ۵۹ خیره مانده بود.
۹ آبان ۵۷ روزنامهها از آزادی طالقانی و منتظری نوشتند که پیشتر سپهبد ناصر مقدم رئیس ساواک به همین مناسبت از شاه خواسته بود. با اینکه شخص رئیس ساواک از شخص شاه خواسته بود طالقانی و منتظری آزاد شوند تا فضای جامعه آرام شود و جایگاه او را نشان میدهد هوشنگ نهاوندی در همان کتاب دروغ شاخداری نوشته که مرغ پخته را هم به خنده وامیدارد و نقل آن به سبب آن است که بدانیم تا چه حد از واقعیتهای جامعه دور بودند و تازه او یک چهره دانشگاهی و آکادمیک بود: «ملای بیاهمیت دیگر شیخ حسینعلی منتظری بود که بعدها خود را آیتالله العظمی خواند و ظاهرا نفر دوم پس از خمینی بود. او از محمدعلی قطبی مقاطعهکار ثروتمند و دایی شهبانو که برای ملکه حکم پدر را داشت مرتبا پولهایی به عنوان یاری به گذران زندگی دریافت میکرد و رسم همه خانوادههای ثروتمند بود که به معیشت اینان یاری برسانند. قطبی میگفت شیخ حسنعلی مرد بانمکی بود و وقتی از من خواست به او کمک کنم تا به پاریس نزد خمینی برود شگفتزده شدم. به او گفتند آدم بیاهمیتی است ولی از چهرههای شناختهشده مخالفان در قم است و دو سه باری هم پلیس او را دستگیر و آزاد کرده و قطبی از این موضوع بیخبر بود. ولی او را یاری کرد تا گذرنامه دریافت کند و بلیت هواپیما هم برای او خرید.»
این جملات را عینا از صفحه ۲۸۹ متن فارسی به ترجمه بهروز صوراسرافیل و مریم سیحون (شرکت کتاب در لوسآنجلس) نقل کردم تا از تعدد دروغها و بیاطلاعیهای تاریخی آن به شگفت آییم و نپنداریم تنها کیهان است که منتظری را از آیتاللهالعظمی و فقیه عالیقدر به «شیخ سادهلوح» فروکاست یا کارگردان «معمای شاه» که نقش او را در سریال ضعیف خود نادیده انگاشت بلکه هوشنگ نهاوندی بر اینان حق تقدم دارد! هم او که اذعان میکند آقای منتظری نفر دوم پس از آیتالله خمینی بوده اما بیاهمیت بوده و درحالیکه بسیاری دیگر هم روانه پاریس شدند و ازجمله روحانی مبارز دیگر - حسن لاهوتی اشکوری- که تا آزاد شد به پاریس رفت و با امام برگشت و چرا آقای منتظری که تجار بزرگ اصفهان و تهران با او ارتباط داشتند باید برای پول بلیت تهران- پاریس از دایی فرح پول بخواهد؟ آن دو سه بار بازداشت ادعایی به دست پلیس هم احتمالا ناظر به زندانها و شکنجههای پیاپی است درحالیکه تنها در فقره آخر سه سال زندان را پشت سر گذاشته بود.
داستان زندگی سیاسی آیتالله منتظری وجوه متنوعی دارد و در یک یادداشت کوتاه نمیگنجد و تقسیم آن به سه دوره رنج و محنت، قدر و قدرت و سرانجام عزل و عزلت به این معنی نیست که در سالهای رنج و شکنج نومید شد یا وقتی قدر و قدرت به او روی آورد در زیست او تغییری حاصل شد یا عزل از قائممقامی رهبری او را به وادی خصومت با نظام کشاند چندان که برای جانشین امام خمینی پیام تبریک فرستاد. او ابایی از تجدیدنظر دربرخی دیدگاهها نداشت چندان که در ابتدا از اشغال سفارت آمریکا در تهران حمایت کرد و به دیدار دانشجویان شتافت و در سالهای بعد استمرار گروگانگیری را خطا دانست.
در آغاز از ادامه جنگ در خاک عراق حمایت میکرد و اواخر در پایان آن نقش داشت به گونهای که هاشمیرفسنجانی جانشین فرمانده کل قوا در اولین کنفرانس خبری بعد از قبول قطعنامه ۵۹۸ دو بار از آیتالله منتظری نام برد؛ احتمالا برای قانع کردن رزمندگان و بخش غالب آنان که اصفهانی و نجفآبادی بودند و علاقهمند به آقای منتظری. مهمتر از همه درباره نظریهای بود که خود نقش وافری برای قرار دادن و تثبیت آن در قانون اساسی داشت. با این همه هیچگاه از درون مناسبات فقهی خارج نشد و واکنش او به نظریه «رؤیای رسولانه» دکتر سروش و توضیح پایانی درباره «وحی» از ذهن چالاک و آماده در سالهای پایانی عمر و تسلط نوشتاری بهرغم سادگیهای گفتاری حکایت میکند خاصه تفسیری که بر پایۀ آیۀ «وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ» دربارۀ حقوق بشر ارائه داد.
سعدی شیرازی در قصیدهای که حسب ظاهر مدح و به واقع نصیحت مردمان و یادآوری ناپایداری جهان است چنین سروده: دو چیز حاصل عمر است، نام نیک و ثواب
وزین دو درگذری کل من علیها فان
سرای آخرت آباد کن به حُسن عمل
که اعتماد بقا را نشاید این بنیان
پس اعتماد مکن بر دوام دولت و عمر
که دولتی دگرت در پی است جاودان
منتقدان سیاسی آیتالله منتظری هم اذعان دارند که او به آن سوی در بیشتر چشم داشت تا آنکه دل در این سرای بسته باشد...
۲۵۹
نظر شما