*شعیب بهمن
اوضاع تاجیکستان نا آرام شده است. چند روزی است که آتش درگیری میان نیروهای اسلامگرا و ارتش در استان بدخشان تاجیکستان ادامه دارد و تاکنون دهها کشته حاصل این درگیریهای خونین بوده است. ماجرا از قتل ژنرال عبدالله نظراف، مسئول کمیتۀ امنیت ملی تاجیکستان در استان بدخشان آغاز شد.بعد از قتل وی، نیروهای امنیتی که وابسته به دولت مرکزی بودند، عملیات گسترده ای را برای از بین بردن این گروهها آغاز کردند. اما با توجه به اینکه استان بدخشان، منطقه ای خودمختار محسوب می شود، به نظر می رسد این مسئله تنها بهانه ای برای حضور نیروهای مرکزی در این منطقه و لشگرکشی و حملۀ نظامی به این منطقه بوده باشد. از این رو با تشدید درگیری میان دو طرف، اقدامات دولت با محکومیت بسیار زیادی مواجه شده و حتی برخی از احزاب سیاسی و مخالفان محمدعلی رحمان خواستار قیام مردمی در برابر رژیم شده‌اند.
البته در تحلیل دقیق تر بحران فعلی نباید این واقعیت را از نظر دور داشت که درگیری میان طرفین منازعه در تاریخ تحولات تاجیکستان به خصوص در سالهای بعد از استقلال تاجیکستان ریشه دارد. ریشه ای که بخش قابل توجه آن شبیه به حوادث جنگ داخلی تاجیکستان در سالهای 1992 تا 1997 است. از این رو تأکید بر برخی از واقعیات در این میان ضروری به نظر می رسد:
*قومیت گرایی: ساختار اجتماعی تاجیکستان و جامعۀ موزاییکی این کشور به گونه ای است که طایفه ها نقش بسیار زیادی در زندگی سیاسی-اجتماعی مردم دارند. از زمان استقلال نیز این طایفه ها دیدگاههای متضادی دربارۀ ایدۀ دولت-ملت سازی در تاجیکستان داشته اند. به همین دلیل تضاد قومی-قبیله ای همیشه در تاجیکستان وجود داشته و مهمترین جایی که نمود عینی پیدا کرد، جنگ داخلی تاجیکستان بود.
*مذهب: در سالهای اخیر دولت مرکزی تلاش بسیاری کرده است که به سرکوب عوامل مذهبی در تاجیکستان بپردازد. با توجه به اینکه ساکنین منطقه بدخشان، شیعۀ اسماعیلی هستند و با سایر مسلمانان سنی در تاجیکستان تفاوت دارند، بنابراین تفاوتی مذهبی علاوه بر تفاوت قومی در این منطقه مشاهده می شود که این مسئله نیز می تواند عامل مهمی باشد. نباید از یاد برد که اسماعیلیان منطقه بدخشان، خود را پیرو «کریم آقاخان چهارم»(رهبر اسماعیلیان جهان) می دانند.
*قاچاق مواد مخدر: با توجه به اینکه بدخشان تاجیکستان همسایه ای به نام بدخشان افغانستان دارد و دو کشور با هم مرز مشترک دارند، لذا موضوع قاچاق مواد مخدر از مرزهای افغانستان به تاجیکستان چالش مهمی است و در سالهای قبل نیز دولت به همین بهانه چندین بار به بدخشان و سایر مناطق شرقی نظیر رشت و غرم حمله کرده و تحرکات را در آنجا سرکوب نموده است.
*خروج نظامیان ناتو از افغانستان: این مسئله به نگرانی دولت مرکزی دامن زده است و باعث شده دوشنبه با حساسیت بیشتری به این منطقه بنگرد. با توجه به اینکه نیروهای آمریکایی تا 2 سال دیگر از افغانستان خارج می شوند، بنابراین دولت مرکزی از هم اکنون احساس ناامنی می کند و معتقد است که امکان دارد نیروهای طالبان به پشت مرزهای تاجیکستان برسند و از آنجا بتوانند وارد این کشور شوند. در واقع دولت مرکزی از بنیادگرایی اسلامی به شیوۀ طالبانیسم و القاعده بیمناک است.
*خودمختاری: تضادی که از زمان استقلال تاجیکستان و در حاشیه جنگ داخلی این کشور بین منطقه خودمختار بدخشان با دولت مرکزی وجود داشت، یکبار دیگر نمایان شده است. در طول سال های گذشته، هر دو طرف خواهان این بوده‌اند که کنترل بیشتری بر این منطقه داشته باشند و همیشه این تضاد و درگیری بین هر دو طرف وجود داشته است. در شرایط فعلی نیز به نظر می رسد این احساس تا حد زیادی به دولت مرکزی دست داده است که خودمختاری و احساس استقلال در منطقه بدخشان به شدت در حال تقویت است. به خصوص با توجه به خروج نیروهای خارجی از افغانستان، این نگرانی در دولت مرکزی تاجیکستان ایجاد شده است که احتمال دارد منطقه بدخشان تاجیکستان و منطقۀ بدخشان افغانستان با همدیگر متحد شوند و اعلام استقلال کنند.
برآیند
با توجه به روند فعلی تحولات به نظر می رسد تاجیکستان همچنان شاهد کشمکش های قومی و مذهبی باشد. بدون شک، تشدید این وضعیت راه را برای مداخلۀ قدرت‌های خارجی که انگیزه های زیادی برای حضور نظامی در تاجیکستان دارند، باز خواهد کرد. این انگیزه با توجه به رقابتی که میان روسیه و آمریکا در منطقه آسیای مرکزی وجود دارد، خیلی مهم و حساسیت برانگیز است. این مسئله می تواند چند پیامد خاص داشته باشد:
اول اینکه احتمال می رود با توجه به روند تحولات، فضای تاجیکستان به نوعی به سمت جنگ داخلی دیگری برود که البته احتمال آن خیلی کم است.
مسئلۀ دوم، موضوع تثبیت حضور آمریکا در منطقه است که احتمال دارد با توجه به خروج نیروهای نظامی از افغانستان، آنها این استراتژی را مدنظر داشته باشند که بعد از خروج از افغانستان حداقل بتوانند در تاجیکستان پایگاه نظامی در اختیار داشته باشند. استراتژی آمریکا طی سالهای گذشته مبتنی برحضور نظامی-امنیتی در کانون های چالش(به خصوص در منطقۀ آسیای مرکزی) بوده است. بنابراین در شرایط فعلی نیز همین استراتژی از سوی آمریکا تعقیب می شود.
مسئله سوم، تمدید حضور روسیه در پایگاه نظامی روسی در تاجیکستان است که اخیراً بحث آن مطرح شده بود. بر این اساس روسیه قصد دارد به مدت 39 سال دیگر، حضور نظامی خود را در پایگاه های نظامی خود در تاجیکستان تمدید کند. و در نهایت اینکه احتمال گسترش و سرایت ناامنی به کشورهای همسایه اعم از افغانستان، ازبکستان و قرقیزستان که آنها نیز دارای بافت قومی-مذهبی هستند را نمی توان از نظر دور داشت. احتمال دارد این ناامنی و اعتراضات مردمی به این کشورها نیز سرایت کند.
*کارشناس آسیای مرکزی و قفقاز
26349
نظر شما