کودتای 28 مرداد، طیب، شعبان بی مخ و حسین رمضان یخی و ...در گفت​وگو با نصرالله حدادی

نسرین وزیری: طرفداران دکتر محمد مصدق عمدتا تلاششان بر آن بوده و هست که مصدق را قربانی کودتا معرفی کنند و مخالفان او معتقدند که مصدق در جریان کودتای امریکایی 28 مرداد بی تقصیر نبوده و لجبازی های شخصی اش که از ویژگی های رفتاری او به حساب می آمده، کودتاگران را در رسیدن به اهداف شان یاری داده است.

 برای تجسم محله​های آن روز تهران و حوادثی که رخ داد،با نصرالله حدادی مورخ و پژوهشگر تهران قدیم و نویسنده کتاب «خاطرات ناصر قشقایی» و «با من به تهران بیایید» هم کلام شدیم. اما بحث به اطرافیان اختلاف برانگیز کاشانی و مصدق کشید و او از تقلید خط آیت​الله از سوی فرزندش سیدمحمد گفت و اینکه نامه 27 مرداد سال 1332 که از طرف آیت الله کاشانی به دکتر مصدق، نوشته شده از سوی او بوده است. نامه​ای که از سوی مصدق اینگونه پاسخ شنیده است که «بنده مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم».

کسانی که منکر نامه آیت الله کاشانی اند، معمولا در برابر این سوال که «اگر نامه کاشانی به مصدق وجود خارجی نداشته، پس جواب مصدق به کاشانی که دستخطش هم موجود است، چه دلیلی داشته؟» پاسخ روشنی ندارند. مصدق در جوابیه اش آورده که نامه شما توسط آقای حسن سالمی رسیده است. منکران نامه کاشانی به مصدق می گویند که در آن ایام، حسن سالمی (نوه دختری کاشانی) به دستور مصدق در زندان بوده است. حال آنکه حسن سالمی در نوشته های خود که در سال های اخیر در اروپا منتشر کرده است، ضمن تایید زندانی شدن توسط مصدق، می گوید که در روز 27 مرداد از زندان آزاد شده بود و شخصا نامه کاشانی را در خانه مصدق به وی تحویل داده و جواب کتبی آن را دریافت کرده است.

 

مشروح گفت​وگو با نصرالله حدادی پژوهشگر تاریخ تهران را در ادامه بخوانید، به امید اینکه بتوانیم روایت های متفاوت از رخدادهای مربوط به کودتای 28مرداد را از زبان وقلم کسانی که به دیدگاه مرحوم آیت الله کاشانی نزدیکتر بوده اند هم منتشر کنیم.

 

محدوده شهری تهران در آن زمان، خیلی زیاد نبود. محله دولت در شمال، محله بازار در جنوب، محله چاله میدان در جنوب، پامنار در مرکز و محله سنگلج در غرب بود. با اسامی امروز هم خیابان بندی​های آن زمان تهران هم اینگونه بود که از جنوب، خیابان شوش بود، در شمال خیابان انقلاب، غرب خیابان کارگر بود و شرق هم خیابان 17 شهریور. می​بینید که تهران وسیع نبود. البته محله​هایی خارج از این محدوده بود، اما مرکز شهر در این محدوده بود. کما اینکه از محدوده انقلاب تا ده ونک کنونی، تماما بیابان بود.

اما محله اعیان نشین تهران، خیابان امیریه بود. حدفاصل چهارراه معین السلطان تا بالای منیریه. در این محله هم بسیاری از سران نظام پهلوی اول و دوم زندگی می کردند. محمدعلی فروغی و سهیلی که هر کدام در دوره​ای نخست وزیر بودند و بسیاری از نمایندگان مجلس، امیر احمدی اولین سپهبد ایران، محمد درباری رئیس پلیس نظمیه دوره رضا شاه، سرهنگ البرز و ...در این محدوده بودند.
 

عمده​ترین مراکز تهران در آن زمان، «بازار»، «توپخانه» و «چهارراه سرچشمه» بود تا برسد به خیابان کاخ که از سال 1361 مسدودش کرده​اند. خانه دکتر مصدق هم در همین خیابان کاخ بود. محدوده پرترافیک و پر رفت و آمد تهران در این محله​هایی بود که نام بردم. خانه آیت​​الله کاشانی هم در محله پامنار و در نزدیکی بازار تهران بود.

روزنامه​ها و مجلات پرتیراژ نیز در همین محدوده خیابان خیام،جمهوری و لاله​زار بودند. محل مرگ محمد منصور نشان می​دهد که روزنامه پرطرفدار «مرد امروز» کجا بوده است. روزنامه کیهان و اطلاعات و دفتر روزنامه مرحوم دکتر حسین فاطمی نیز در نزدیکی مجلس و محله بهارستان بودند.

 

عمده​ترین درگیری​ها در روز 28 مرداد هم در همین محدوده بود، اینطور نیست؟
بله. چون بهارستان از پایین به میدان سرچشمه و شاه آباد می​​رسید، از شرق به میدان مخبر​الدوله و توپخانه و ارگ امتداد داشت و شمال این​ها هم همان خیابان کاخ {خیابان فلسطین امروز} بود که منزل دکتر مصدق قرار داشت.

جهت حرکت معترضین از میدان سرچشمه و میدان مخبرالدوله به سمت میدان بهارستان بود و بیشتر درگیری​ها در مقابل مجلس بود که از آنجا به سمت خانه مرحوم دکتر مصدق کشیده می​شد. وقایع اسفند سال 31 و بعد هم اتفاقات سال 32 که منجر به تخریب خانه دکتر مصدق شد، در این محدوده رخ داد.

 

شعارهای «درود بر مصدق» صبح تا ظهر روز 28 مرداد و «مرگ بر مصدق» ظهر تا شب همان روز هم در همین محدوده سر داده می​شد؟ یا در دو محدوده متفاوت بود؟
خیلی​ها از جمله پدر خود من و مرحوم شهریاری به چشم خود دیده بودند که ماشینی از ناصرخسرو به سمت بالا می​رفته و مردم همراه ان شعار «زنده باد مصدق» و «دشمنان دق کنند، دق، زنده​باد مصدق» سرمی​دادند و همان ماشین و آدم​ها در مسیر بازگشت شعار «مرگ بر مصدق» را فریاد می​کردند! این نشان می​داد که خیلی​ها نمی​دانستند که ماجرا چیست؟ و گول خورده یا پول گرفته بودند که بریزند در خیابان و شعار بدهند.
 

عوامل دخیل در آن کودتا از اهالی کدام محله​ها بودند؟
آنها عمدتا میدانی​ها و بازاری​ها بودند. میدانی​ها در اهالی میدان «امین السلطان» طرف​های میدان شوش بودند و بازاری​ها هم که از محله بازار بودند. طیب حاج رضایی در همین میدان «امین السلطان» به فروش میوه و تره​بار می​پرداخت. اکثر همراهانش هم در همان محله و حوالی خیابان مولوی امروز زندگی می کردند.

عوامل ناآگاه و گول خورده کودتا مثل «ناصر جگرکی»، «حسین رمضان​یخی»، «طیب حاج​رضایی» و «شعبان جعفری» و .. در محدوده خیابان بوذرجمهری سابق می​زیستند. خانه «طیب» در بازارچه سعادت بود و خانه «شعبان بی​مخ» سرچهارراه بوذرجمهری گذر «دباغ خونه»، محله «درخونگاه» -نزدیک چهارراه ابوسعید- بود. «حسین رمضان یخی» هم بار فروش خیابان مولوی بود. «هفت کچلان» هم طرف​های میدان خراسان، چلوکبابی داشتند. کسانی چون پروین آژدان قزی، رجب واکسی و محمود مس​گر هم در محله «بدنام» تهران که پایین​تر از میدان قزوین بود و از مناطق پست و فرودست تهران به شمار می​رفت، سکنی داشتند. {این محدوده الان به مجتمع فرهنگی تفریحی رازی تبدیل شده است}. اینها هم برای آن کودتا یارگیری شدند.  
 

 محل تلاقی «بازار تهران» و «میدان تهران»، محل کودتای 28 مرداد بود. در آن زمان میدانی​ها طرفدار شاه بودند و بازاری​ها مخالف شاه. اما وقایع سال 42، میدانی​ها را هم ضد شاه و طرفدار انقلاب کرد.

تمام عوامل «میدان» تا 9 آبان 1332، همراه شاه بودند. طیب و دار و دسته​اش که اکثرا فریب خورده بودند و برای کودتا پول گرفته بودند، در این زمره​اند.

 

این پول​ها آنها را از این محله​های فرودست به کجا رساند؟ از نظر محدوده جغرفیایی و محل سکونت منظورم است.
«برادران لاله» از عوامل کودتا بودند که بعد از آن کودتا به واسطه صله​ای که از حکومت گرفتند در محله سرچشمه سکونت گزیدند. «برادران طاهری» که از نوچه​ها و پرقیچی​های طیب​خان بودند هم پاداششان را که گرفتند بعد از این کودتا در نزدیکی میدان گمرک، میدان طاهری را به نام خودشان زدند و بازار میوه و تره​بار در آنجا به راه انداختند که الان تبدیل به پارک شده است.

بیژن حاج​رضایی رئیس کل پمپ​بنزین​دارها که پمپ بنزین خیابان ولیعصر نرسیده به میدان تجریش هم مال اوست از پسرهای «طیب» است. البته فرد صالحی است.

 

به اصل موضوع برگردیم؛ همه عوامل کودتای 28 مرداد، این فریب خوردگان نبودند.
بله. بسیاری از ترس اینکه کمونیست​ها، توده​ای​ها و مارکسیست​ها می​خواهند ایران را بگیرند، به خیابان آمدند. در کتاب سرهنگ غلامرضا نجاتی، به خوبی به نقش توده​ای​ها در تخریب این مساله اشاره شده است. به یاد داریم که پس از کودتای 28 مرداد مرحوم آیت​الله بروجردی به شاه، تبریک ورود می​گوید. چون بسیاری از علما بر این باور بودند که مصدق می​خواهد کشور را به سوی مارکسیست شدن ببرد. این هم به خاطر این بود که عوامل آمریکایی​ها با تبلیغاتی که می​کردند و پول​هایی که خرج می​کردند؛ چنین ترسی را به وجود آورده بودند.

یکی از کارهایشان این بود که توده​ای​ها جسارت کرده و بر سگی نام آیت​الله کاشانی را نوشته و از مجلس به سمت میدان مخبرالدوله برده بودند. خبر این موضوع اینگونه به علما رسید که چه نشسته​اید که طرفداران مصدق این کار را کرده و به ساحت روحانیت بی​احترامی کرده​ است. این موضوع در کتاب خاطرات بسیاری از آمریکایی​ها فاش شد. عوامل آمریکایی این کارها را به اسم توده​ای​ها و حامیان مصدق می​کردند و متاسفانه توده​ای​ها هم در بازی​های آن​ها بر می​خوردند. حزب توده​ بیشترین خیانت را در این زمینه کرد. بسیاری از اختلافات میان کاشانی و مصدق را هم این​ها به راه انداختند. این دو شخصیت اگرچه انسان​های شریفی بودند اما بعضا اطرافیانشان افراد مغرضی بودند. از جمله ابوالمعالی و پسران آیت​الله کاشانی، بویژه سیدمحمد که خط پدرش را تقلید می​کرد و بسیاری از نامه​های مشکوک و اختلاف ساز آن زمان از آیت الله کاشانی به مصدق به خط سیدمحمد کاشانی است. حتی نامه 27 مرداد سال 1332 که از طرف آیت​الله کاشانی به دکتر مصدق، نامه​ای که سیدمحمد کاشانی جعل کرده و از سوی مصدق اینگونه پاسخ شنیده است که «بنده مستظهر هستم به پشتیبانی ملت ایران». جعلی بودن این نامه از آن رو هویدا است که آقای ناصر قشقایی اصلا تهران نبوده که حامل این نامه باشد. از این رو این یک نامه جعلی است که از سوی فرزندان کاشانی جعل شده است. بنده در کتاب خودم «سال​های بحران؛ خاطرات ناصر قشقایی» این موضوع را نوشته​ام که نامه منتسب به مرحوم کاشانی جعلی بوده است. مرحوم غلامرضا نجاتی در کتاب «کودتای 28 مرداد و جنبش ملی شدن صنعت نفت» و استاد ایرج افشار در کتاب دیگری نیز به این موضوع اشاره کرده است. 

 

 البته آیت​الله کاشانی فرزندان صالحی مثل سیدمصطفی هم داشت که بسیار مرد خوبی بود. آیت​الله کاشانی هم شخصا بسیار بسیار انسان شریفی بود و الحق و الانصاف در مبارزه سیاسی در موضع​گیری در مقابل انگلیسی​ها بسیار شفاف عمل می کرد.

بعد از کودتای 28 مرداد که گرد و خاک​ها خوابید توده​ای ها تازه فهمیدند که چه کلاه گشادی سرشان رفته است. به نظر من کودتای 28 مرداد حاصل «توطئه خارجی» و «مزدوری عوامل آگاه دربار و ارتش» و «گول خوردن عده ای آدم ساده دل که نقش بسیار مهمی داشتند» و پررنگترین نقطه آن «تشنج آفرینی و درگیری های حزب توده در داخل کشور» بود. ایران تنها کشوری در دنیا بود که و حزب کمونیست در آن پا نگرفت. چون تفکرات کمونیستی اصلا در ایران چسبندگی نداشت. حزب توده البته طرفداران زیادی داشت اما آنها نمی​دانستند که اصل ماجرا چیست و تنها به چند شعار درباره کارگران و اتحاد، دلخوش بودند و خیلی ها گول آن ار خوردند.

اختلاف بین رهبران ملی و مذهبی هم از عوامل مهم در این کودتا بود. بعد از کودتای 28 مرداد همه این عوامل چوب آن را خوردند و در عوض آمریکایی​ها بردند که آن را مدلی برای کودتای سالوادر آلنده در شیلی کرد.

 

میزان تاثیرپذیری کلان شهرها و دیگر شهرها از پایتخت، موضوعی است که در طول تاریخ بارها عنوان شده است. آن زمان مسائل تهران چقدر تاثیرگذار بود در دخیل شدن دیگر شهرها در کودتای 28 مرداد؟
شهر کرمان در آن زمان از تهران تاثیر گرفته بود. مرحوم سرهنگ سخایی رئیس شهربانی آن روز کرمان بود که او را به ماشین بستند و تکه تکه کردند. تدابیری هم اندیشیده شده بود که از تیپی با همراهی تیمور بختیار از کرمانشاه به تهران بیاید برای حمایت از کودتا اما شهرها در سال 1332 خیلی در این موضوع دخیل نبودند. البته این تاثیرپذیری زیاد نبود چون کودتا در تهران به ثمر نشست و عوامل حکومتی مصدق را دستگیر و تبعید کردند. در زمان انقلاب هم همین گونه بود. ابتدا تهران سقوط کرد و بعد اعتراضات سراسری در تمام کشور منجر به سقوط دیگر شهرها شد. البته در زمان انقلاب هم یک لشگر زرهی از قزوین به سمت تهران در حال حرکت بود اما مردم در بین راه ان را متوقف کرده بودند.

 

حرکت​های مردمی از 28 مرداد 32 تا خرداد 42 و بهمن 57، بیشتر از کدام منطقه​های تهران آغاز شد و کجاها بیشتر درگیر این خواست​های انقلابی بودند؟
ماهیت اعتراض​ها از سال 32 تا 42 و پس از آن تغییر عمده​ای یافته بود. معترضین در سال 32 به نفع شاه به خیابان ریختند اما در سال 42، تیپ​های سنتی در حمایت از مخالفین شاه از جمله بازاریون وروحانیت به خیابان آمدند. اما توده مردم در سال 42، درگیر این موضوع نشد. حال آنکه انقلاب 57، خواست توده مردم بود که به خیابان آمده بودند. چون رژیم با همه رو در رو شده بود.

در سال 32، میدان بهارستان محل نزاع بود و در سال 57، روبروی دانشگاه تهران. درگیری​ها در میدان ژاله هم به خاطر این بود که بازاری​ها هنوز در مناطق جنوب شهر زندگی می​کردند. یک حرف قشنگ ده​نمکی -که من او را ده شاهی هم قبول ندارم- این است که اگر از بسیاری از کسانی که انقلاب کردند و امروز پست و مقام دارند و بالا شهر نشین هستند بپرسید قبل از انقلاب کجا بودند، می​بینی که همه جنوب شهری و اهل خیابان ری و ایران و اطراف بازار بوده​اند. اما پس از انقلاب، تهران به سه دلیل رشد انفجاری جمعیت، مهاجرت و ارزش کاذب زمین؛ به شکل انفجاری بزرگ شد.

 

اما در 30 سال گذشته، باز هم محل اعتراض​ها و راهپیمایی​ها تغییر کرده است. حالا حدفاصل میدان آزادی تا میدان امام حسین، محل تجمع مردم است.
بله. چون بیشترین راهپیمایی​ها و تاثیرگزارترین اتفاقات در حوادث منجر به انقلاب در این خیابان رخ داد و مرکزیت اعتراض​ها هم مقابل دانشگاه تهران بود. خیابانی به این بلندی که حدفاصل میدان فوزیه تا میدان شهناز و 17-18 کیلومتر و مسکونی بود، در آن زمان نداشتیم. اینکه همچنان این خیابان مرکز راهپیمایی​های مردمی است به چند جهت است. یکی اینکه همچنان دانشگاه تهران از مرکزیت سابق خود برخوردار است و دوم اینکه این خیابان نقاط عطفی مثل چهارراه ولیعصر و میدان فردوسی را دارد و مردم مثل جویبارها به این سیل خروشان می​پیوندند.

 

/2929