حاصل بازی اردوغان با برگۀ سوریه چه خواهد بود؟

زهرا خدایی

بعد از پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراطوری عثمانی و تعیین مرزهای جغرافیایی خاورمیانه، سوریه و ترکیه به عنوان دو واحد مستقل همزیستی مسالمت آمیز را آغاز کردند. پس از استقلال سوریه اما در سال 1946 روابط میان دو کشور متعاقب رویارویی دو گرایش ناسیونالیستی رو به تیرگی نهاد. ترکیه، کشور برجای مانده از امپراطوری بزرگِ 500 ساله و نگاه عثمانی مأبانه در یک سو و سوریه، آبستن گرایشان پان عربیستی در سویی دیگر دقیقاً در جبهۀ مخالف یکدیگر قرار گرفتند. اوج اختلافات میان دو کشور دعواهای ارضی بر سر هاتای(جنوب ترکیه) بود. در دوران جنگ سرد، ترکیه و سوریه باز هم از یکدیگر فاصله گرفتند، اما پس از آن طی چند دهۀ اخیر روابط دو کشور تا جایی بهبود گرفت که دمشق و آنکارا اقدام به لغو روادید کردند.
امروز دست تاریخ بار دیگر دو کشور را در مقابل یکدیگر قرار داده. سوریه بیش از 19 ماه است که درگیر جنگ داخلی است و ترکها با حمایت از اپوزیسیون و پناه دادن به آوارگان سوری سطح تنش ها میان دو کشور را به حداکثر رسانده اند که اوج آن، درگیریهای مرزی طی هفته های اخیر و بستن شدن آسمانهای دو کشور بر روی یکدیگر بود. اینکه تنش ها میان دو همسایۀ دیوار به دیوار تا کجا ادامه خواهد یافت، پرسشی است که سیامک کاکایی، کارشناس ترکیه به آن پاسخ گفته و در پی می آید.
در ابتدا کمی دربارۀ آخرین تحولات مرزی ترکیه و سوریه و همچنین اقدام آنها در بستن آسمانهای یکدیگر بگوئید.
بستن آسمانهای ترکیه و سوریه بر روی هم ادامۀ جنگ تبلیغاتی و تنش شدید شبه نظامی و سیاسی بین دو کشور ارزیابی می شود. رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه اخیراً در اظهاراتی گفته بود که شورای امنیت سازمان ملل اعتبار لازم برای رسیدگی به موضوع سوریه را ندارد و به شدت از عملکرد شورای امنیت انتقاد کرده بود که تاکنون نسبت به تحولات سوریه بی تفاوت بوده و نتوانسته یک راهکار اصولی پیدا کند. در کنار آن باید افزایش تحرکات ترکیه در مرزهای سوریه و همچنین جو روانی که در رسانه های بین المللی و نیز در رسانه های ترکیه و سوریه به وجود آمد را نیز افزود. مجموع این دلایل، نشانۀ این مسئله است که اراده ای برای استمرار تنش بین ترکیه و سوریه وجود دارد.
افکار عمومی ترکیه مخالف جنگ است.
بله. در عرصۀ داخلی ترکیه با توجه به اینکه از پیش نیز انتقاداتی علیه سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه مطرح بوده، وجود تنش در مرزهای ترکیه و سوریه و مانور تبلیغاتی بر روی این مسئله اینگونه القاء کرد که امنیت و منافع ملی ترکیه به خطر افتاده و ضرورت دارد برخورد جدی با سوریه انجام گیرد که این مسئله در راستای مشروعیت بخشیدن به سیاست های ضد سوری ترکیه بوده و دست کم در یکسال و نیم گذشته همین سیاست از سوی ترکیه علیه سوریه اعمال شده است. دولت ترکیه می خواهد در عرصۀ داخل نشان دهد آنچه که در مورد سوریه طراحی کرده، درست بوده و به همین دلیل است که اردوغان از مردم ترکیه درخواست کرد که خودشان را برای فضای جنگی آماده کنند.
آیا واقعاً احتمال رویارویی نظامی دو کشور وجود دارد؟
در عرصۀ تنش به نظر می رسد ترکیه از ورود به یک درگیری عمیق و رویارویی تمار عیار با سوریه پرهیز می کند به این دلیل که نمی خواهد به صورت فردی وارد جنگ با سوریه بشود، اما از ایجاد اجماع بین المللی و یا ایجاد اجماع با آمریکا و برخی از کشورهای عربی حمایت می کند.
نکتۀ دوم اینست که ترکیه تلاش می کند از رایزنی ها، اظهارنظرها، تهدیدات و تشدید تحرکات مرزی با سوریه و انجام عملیات های مرزی و لحن های پرخاشگرانه و خشونت جویانه که از سوی مقامات ترکیه علیه سوریه مطرح می شود، بتواند مفری باز کند که از رهگذر آن، جامعۀ جهانی و یا شورای امنیت سازمان ملل را تحت فشار قرار دهد و سمت و سویی به روند تحولات بدهد تا به ایجاد منطقۀ حائل با سوریه دست پیدا کند.
منطقۀ حائل چه پیامدهایی می تواند داشته باشد؟
ایجاد منطقۀ حائل مرزی با سوریه هم برای سامان دادن و تجهیز بیشتر مخالفان سوریه و ارتش آزاد مهم است و هم اینکه ترکیه می خواهد بر مرزها کنترل بیشتری داشته باشد. از طرفی سیاست تندی که ترکیه در ارتباط با سوریه در پیش گرفته در داخل بازخوردهای زیادی داشته است. اردوغان دوست دارد افکار عمومی در این روند با وی همراه باشد. به هر حال تشدید تنشها میان دو کشور به بستن آسمانها هم رسیده و روند به سمتی در حال حرکت است که به نظر می رسد ترکیه حاضر نیست به هیچ وجه از سیاست های خود در ارتباط با سوریه تنزل پیدا کند و چه بسا این وضعیت تشدید هم خواهد شد.
پیامدهای تشدید تنش چه خواهد بود؟
همانطور که گفتم احتمال بروز یک رویارویی عمیق نظامی بین ترکیه و سوریه مقداری ضعیف است چرا که ترکیه متضرر خواهد شد و مشخص نیست حاصل و نتیجۀ کار حتی در صورت دگرگونی نظام سیاسی در سوریه چه خواهد بود. اینکه آیا این وضعیت به نفع ترکیه است؟ و چه بسا در آینده بر اثر چالشهای درونی، وضعیت کردها و آیندۀ سیاسی کردهای سوریه وضعیتی در سوریه پیش آید که حاصل آن به زیان آنکارا باشد. ضمن اینکه ترکیه هم اکنون در وضعیت نسبتاً باثبات اقتصادی قرار دارد و بروز جنگ و افزایش تنش ها و تخاصم با همسایگان می تواند به عرصه و فضای اقتصادی ترکیه آسیب بزند، وضعیتی که نقطۀ قوت دولت عدالت و توسعه بوده است.
آینده را چگونه پیش بینی می کنید؟
به هر حال سیاست تند ترکیه علیه سوریه استمرار پیدا خواهد کرد و ترکیه تمایل دارد که ایجاد اجماع کند و همسویی با آمریکا در مورد بحران سوریه را استمرار دهد. این خط سیر تهدیدات ترکیه علیه سوریه احتمالاً ادامه دارد. ترکیه دوست دارد که سطحی از تخاصم در مرز با سوریه باقی بماند تا از این طریق بتواند همچنان فضای داخلی را تحت الشعاع قرار دهد و مبناهای لازم برای تهاجمی بودن سیاست خارجی خود را بدست آورد. اما این مسئله ممکن است شرایط کار را تا حدودی برای دولت اردوغان دشوار کند.
بعضاً این فرضیه مطرح می شود که ترکیه با توجه به موضع انفعالی ناتو در قبال سوریه خود را بازنده احساس می کند. به نظر شما ترکیه بازنده است؟
من معتقد نیستم که ترکیه بازنده بوده و احساس می کنم سیاست خارجی ترکیه در ارتباط با سوریه یک پوسته ای انداخته و اکنون عریان شده است و این عریانی سیاست خارجی ترکیه یعنی عریان شدن تخاصم با سوریه و این نیازمند آنست که ترکیه سطحی از تنش با سوریه را تعریف کند. ترکیه از یکسال و نیم پیش به سمت نوعی رویارویی مرزی با سوریه پیش رفته، اما با این وصف به نظر نمیرسد که روابط دو کشور در مقطعی به یک رویارویی تمام عیار نظامی تبدیل شود. بنابراین اردوغان تلاش می کند که حاصل کار در سوریه به سمت دگرگونی سیاسی در این کشور پیش برود تا در داخل سیاست اش مورد مواخذه قرار نگیرد.
زمانی اردوغان بازنده خواهد بود که دامنۀ نارضایتی ها در داخل ترکیه نسبت به دولت، افزایش بیشتری پیدا کند و این نارضایتی ها بر سیاست خارجی و داخلی ترکیه تأثیر عمیق تری بگذارد و همین طور در عرصۀ بین المللی و منطقه ای نیز انتقادات به سمتی برود که حتی اقتصاد ترکیه را تحت تأثیر قرار دهد. باید وضعیت فعلی بین ترکیه و سوریه را به صورت یک بازی تصور کرد که هنوز این بازی نتیجۀ نهایی خود را نداده است. اما نخست وزیر ترکیه هم اکنون تحت فشار زیادی است و شرایط برای وی دشوار است. به خصوص اینکه موضوع سیاست خارجی وی زیر انتقاد شدید مخالفان قرار گرفته و در داخل نیز احزاب مخالف از این بستر برای انتقادات بیشتر علیه اردوغان را خواهند برد.
رویدادهای پیش آمده در مرز ترکیه و سوریه برای اردوغان به مثابۀ برگه بود. برگه ای که با آن بتواند با کش دادن تنش های مرزی با سوریه توجیه لازم برای سیاست تهاجمی برای این کشور را بدست آورد و افکار عمومی و قوای نظامی را در ارتباط با مسائل سوریه بسیج کند. ضمن اینکه حاصل ورود ترکیه به بازی تخاصم با سوریه هنوز به نفع اردوغان تمام نشده است. اما اردوغان با تمرکز بر سوریه و صبحت های متعددی که در کنگرۀ عدالت و توسعه و بعد از آن کرد، نشان داد که نمی خواهد سیاست های تهاجمی ترکیه علیه سوریه تنزل پیدا کند و تغییرات در سوریه را به عنوان یک آرمان در سیاست خارجی خارجی ترکیه تعریف کرده است. گمان نمی رود ترکیه در این زمینه تغییری ایجاد کند چه بسا ممکن است شرایط در عرصۀ تهدیدات تشدید نیز بشود.
به هر حال اردوغان خواهد کوشید سطحی از تنش های مرزی با سوریه را حفظ و به تجهیز جبهۀ مخالفان سوری(ارتش آزاد) ادامه دهد و همین طور عرصۀ رسانه ای را همچنان در وضعیت تقابل با سوریه نگاه دارد.

49263