فرقه گرایی برای ترکها هزینۀ سنگینی دارد

زهرا خدایی

عدالت و توسعه بیش از 10 سال است که سکان زمامداری ترکیه را در دست دارد. اسلامگرایان سکولاری که در مکتب حزب نظم ملی و سپس "رفاه، فضیلت، سعادت" اربکان دانش آموخته بودند، بارقۀ تجربیات خود را در حکومتداری و در قالب حزب جدیدی تحت نام عدالت و توسعه طی یک دهه اخیر به نمایش گذاشتند و می رفتند تا به مدلی موفق برای خاورمیانه تبدیل شوند. اما آغاز بحران سوریه، فی الواقع پایان سیاست"تنش صفر با همسایگانی" بود که داوود اوغلو، طراح سیاست خارجی ترکیه با استدلال های عدیده مبدع آن شده بود. ترکیه امروز به بازیگری تبدیل شده که با نگاه صرف به فرصت ها در سیاست خارجی، دست به وزن کشی و یارکشی می زند، فارغ از اینکه خود نیز بخشی از جامعۀ موزائیکی خاورمیانه ای است که در صورت تنش، آتش آن دامن آنکارا را نیز خواهد گرفت.
از آغاز تحولات جهان عرب، ترکها شکل تازه ای از روابط را با همیسایگان آغاز کرده اند. آنکارا با کردهای عراق روابط را بسط داده، موضع گیری هایش در بحران سوریه این کشور را در مقابل همسایگان قرار داده و به ظاهر دیگر از تنش صفر خبری نیست. برخی کارشناسان بر این اعتقادند فارغ از ثبات و یا عدم ثبات در سوریه، آنچه مسلم است اینکه شرایط در منطقه در حال دگرگونی است و در این میان ترکیه نیز با چالشهای اساسی و مهمی در حوزۀ داخلی خود روبرو خواهد بود. ناظران بر این باورند بحران سوریه هزینه هایی را برای ترکیه به همراه دارد که می تواند امنیت ملی این کشور را تهدید کند. خبرآنلاین سیاست خارجی ترکیه در قبال بحران سوریه را با اسدالله اطهری، کارشناس مسائل ترکیه مورد بررسی قرار داده است.
مواضع آنکارا در قبال بحران سوریه از چه زاویه ای قابل بررسی است؟
برای بررسی مواضع دولت ترکیه در قبال بحران سوریه باید پیشینۀ رابطۀ دو کشور را به چند دوره تقسیم کرد:
*دورۀ تیرگی روابط میان دو کشور که بعد از تشکیل کشورهای جدید در خاورمیانه و تعیین مرزها بود. اختلافات ارضی از جمله بر سر اسکندرون، رقابت های موجود میان ترکیه و جهان عرب و سایر تعارضات در خاورمیانه از مهمترین آنهاست.
*دورۀ بعدی ورود بازیگر دیگری به نام پ.ک.ک بود که سطح تعارضات را به حداکثر رساند و کم مانده بود که به جنگ در منطقه منتهی شود. در این مرحله شاهد گسترش روابط میان سوریه و ترکیه بودیم. حتی معروف است که در این دوره خانواده بشار اسد با خانوادۀ اردوغان به پیک نیک می رفتند و دو کشور بهترین روابط را با یکدیگر از نظر تجاری، سیاسی و فرهنگی داشتند. بشار اسد اولین رئیس جمهوری بود که به ترکیه سفر کرد و بعدها رفت و آمدهای دیپلماتیک میان دو کشور رو به گسترش نهاد.
*در مرحلۀ بعد آغاز بحران میان دو کشور را شاهدیم که ترکیه با حمایت از گروههای القاعده و سلفی در جنگ داخلی سوریه، سطح تعارض میان دو کشور را به حداکثر رساند. در واقع ترکیه با حمایت از نیروهای افراطی که از 30 کشور دنیا برای سرنگونی بشار اسد به این کشور می آیند، شکل متفاوتی از سیاست را در پیش گرفته است. دقیقاً همان کاری که پاکستان در زمان جنگ سرد علیه افغانستان صورت می داد و یا همان کاری که عربستان از سال 2003 در رابطه با عراق انجام می دهد و هنوز نیز همین سیاست را دارد. ترکیه نیز هم اکنون همین سیاست را در سوریه و حتی درعراق در پیش گرفته است.
در بررسی مواضع فعلی ترکیه باید به این سه دوره را مدنظر قرار داد. چندی پیش احمد داوود اوغلو، وزیر خارجه ترکیه در مصاحبه ای اعلام کرد: "ایران باید کمک کند تا فرقه گرایی پایان بپذیرد" در حالیکه به نظر می رسد که ترکیه خود فرقه گرایانه عمل می کند و ملاحظات حساس را در نمی گیرد. ترکیه باید با توجه به بافت جمعیتی کشورش، باید دقت بیشتری به مسائل مربوط به علویان و کردهای ساکن در کشورش داشته باشد. بیش از 15 میلیون علوی در ترکیه زندگی می کنند که تغییر در وضعیت علویان سوریه می تواند بر جمعیت علوی ترکیه نیز تأثیرگذار باشد. در واقع ترکیه در مورد سوریه می توانست بهتر عمل کند اما فکر کرد که قضیه همانند مصر و لیبی است و سیاست فرقه گرایانه را در پیش گرفت. مثلا در مورد سوریه از هیچ اقدامی برای سرنگونی بشار اسد فرو نمی گذارد اما در مورد بحرین آنکارا هیچ اظهارنظری نمی کند.
موشک های جدیدی که جدیداً در اختیار ترکیه قرار داده شده، چه کارکردی دارند؟
تجهیزاتی که در اختیار ترکیه قرار گرفت شامل دو بخش است: سپر دفاعی که آمریکا در اختیار ترکیه قرار داد و پاتریوت هایی که ناتو در اختیار ترکیه قرار داده است. پاتریوت ها در زمان جنگ آمریکا علیه عراق هم وجود داشت، اما به کار نمی آمد. برای هر سامانه نیز قرار است 80 سرباز آلمانی به ترکیه بیاید. به نظر من ترکیه از قرار دادن این همه تجهیزات قصد دارد ببیند که نقش آنها در ناتو چیست و تا چه میزان وزن دارد.
البته نظرات متفاوتی در این باره وجود دارد. اینکه موشک ها به چه کاری می خواهد بیاید، به نظر می رسد که این موشکها آن طور که ترکها خودشان مدعی هستند، برای تأمین امنیت ترکیه باشد. ولی به طور کلی در چهارچوب ساختار ناتو و مسائل مربوط به آن عمل خواهند کرد.
باید به این ملاحظه توجه داشت که برخی کارگزاران به سبب عضویت شان در ناتو با محدودیت هایی مواجه هستند که براساس همان محدودیت عمل می کنند. این همان ساختار ناتوست که رفتار کارگزار(ترکیه) را تحت تأثیر قرار می دهد.
بحران سوریه، ترکیه را با چالشهای داخلی و منطقه ای زیادی روبرو کرد. تنش در جمعیت ناهمگون ترکیه، چالش کردها و... از جمله آنهاست. در صورتی که سوریه به استقرار برسد و یا حتی اگر نرسد، آینده ترکیه را چگونه پیش بینی می کنید؟
به اعتقاد من ترکیه تلاش کرد که مدلی برای اسلام مدرنیته و اسلام دمکراتیک باشد و سعی کرد که با حمایت از فلسطین(کشتی مرمره) چهرۀ متفاوتی از خود به نمایش بگذارد. اما رفتار سیاستمداران ترکیه به ناگهان تغییر کرد. اردوغان جایزه قذافی را برد، اما بعد علیه قذافی وارد عمل شد. ترکیه با مبارک بهترین روابط را داشت و حتی رزمایش دریایی با این کشور برگزار کرده بود و روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور از گستردگی زیادی برخوردار بود. در واقع ترکیه تلاش کرد تا به شکل پراگماتیک سیاست های خود را عملی کند. در واقع ترکیه بر این اساس که سود و منفعتش در کجا و در کدام کشور نهفته است، بر همان اساس وارد عمل می شود که بخش قابل توجهی از این رویکرد را منافع اقتصادی در بر می گیرد. به اعتقاد من در صورتی که ترکیه از نگاه فرقه گرایانه عبور کند، گام مهمی برداشته است. اما در حال حاضر ترکیه در حال برهم ریختن عراق است، بدون پاسپورت وارد کرکوک می شوند و اعتراضات را وقعی نمی نهند. جنایت هایی که علیه بحرین صورت می گیرد، از سوی ترکها دیده نمی شود. اگر ترکیه از این سیاست فرقه گرایی عبور کند، می توان به سیاست های آتی این کشور امید داشت. اما اگر آنکارا بخواهد بر سیاست های فرقه گرایانه خود پافشاری کند، به نظر می رسد با مشکلاتی در داخل مواجه می شود. با توجه به بافت و ترکیب منطقه بدون شک ترکیه خود قربانی سیاست های فرقه گرایانه می شود.
در حال حاضر نزدیک به چندین هزار نفر از کردهای سوریه وارد شمال عراق شده اند. درگیریهای قومی و مذهبی که در ترکیه و سوریه در حال صورت رخ دادن است، پیامدهای حادی برای منطقه دارد. آمار قربانیان جنگ میان ترکیه و نیروهای پ.ک.ک بالاست. نزدیک به چند میلیون نفر تاکنون از داخل ترکیه به اطراف شهرها مهاجرت کرده اند. شکاف های مذهبی موجود در این کشور باید جدی گرفته شود و همۀ اینها می تواند مشکلاتی را برای ترکیه ایجاد کند.

5249