سرنوشت تغذیه رایگان در مدارس چه شد؟

 تورم افسارگسیخته و گرانی مواد غذایی در سال جاری باعث شده کالاهایی مانند مرغ و گوشت و لبنیات و میوه از سبد کالای دهک‌های پایین جامعه به تدریج حذف شوند. در این میان کودکان که نیاز بیشتری به مواد غذایی به خصوص مواد پروتئینی و سبزی و میوه دارند، از رشد طبیعی بازمی‌مانند. دادن یک وعده غذای گرم در روز به دانش‌آموزان محروم از طرف مدرسه می‌تواند تا حدودی اثرات وخیم سوء‌تغذیه بر کودکان را کاهش دهد.

تغذیه رایگان در مدارس ایران سابقه‌ای تقریبا 60 ساله دارد. برنامه تغذیه در دهه 30، ادامه طرحی به نام «اصل چهار ترومن» بود که بعد از جنگ جهانی دوم در کشورهای فقیر متحد امریکا اجرا شد. برخورداری کودکان از تغذیه مناسب، در رشد و تکامل جسمی و ذهنی آنها بسیار موثر است. کودکان صرف‌نظر از اینکه در چه کشوری یا در چه خانواده‌ای به دنیا می‌آیند حق دارند از تغذیه مناسب بهره‌مند شوند. این دیدگاهِ انسانی، پایه تئوریک طرح تغذیه دانش‌آموزان است که بعد از جنگ جهانی دوم در مدارس اروپا به اجرا درآمد و کم کم به کشورهای دیگر هم گسترش یافت. هم اکنون برنامه تغذیه رایگان (یک وعده غذای گرم در روز) با پوشش‌های متفاوت در 60 کشور دنیا اجرا می‌شود.

"محمدحسن" که در اواخر دهه 30 به مدرسه رفته به یاد می‌آورد که «بابای مدرسه» شیر خشک را در دیگ بزرگی می‌جوشاند و زنگ تفریح بچه‌ها با لیوان‌های پلاستیکی داخل راهروی مدرسه صف می‌بستند و مشهدی رحمان با ملاقه‌ای که شیر را به هم می‌زد، لیوان‌ها را یکی یکی پر می‌کرد. مرتضی 60 ساله از شیوع کچلی و تراخم در مدارس دوران تحصیلش می‌گوید و به یاد می‌آورد که افرادی می‌آمدند و چشم بچه‌ها را معاینه می‌کردند و نام بچه‌های کچل و تراخمی کلاس را که تعدادشان کم هم نبود یادداشت می‌کردند. مرتضی کلاس سوم دبستان بیماری کچلی گرفته بود و کله‌اش را زیر برق گذاشتند و تا 6 ماه سرش مو نداشت. جنس حرف‌های بچه‌های متولد دهه 1340، کمی متفاوت است. در دوره این‌ها، وضع تغذیه و بهداشت اندکی بهتر شده بود. "امینه" که دوره دبستان را در خوزستان درس خوانده، به یاد می‌آورد که در مدرسه به دانش‌آموزان نان و کره می‌دادند. داستان گرسنگی در این دوره وارد ادبیات کودکان شد و به ادبیات لطیف کودکانه، جنبه‌ای پرخاش‌گرانه و عصبی داد. نه تنها نویسنده‌ای مانند صمد بهرنگی، بلکه حتی فردی مانند رسول پرویزی که بعدا سناتور شد با نوشتن کتاب "شلوارهای وصله‌دار"، تلخی فقر را فریاد می‌زدند.

در دهه 50، با افزایش درآمدهای نفتی، وضع تغذیه و خوراک خانواده‌ها نسبت به سابق بهتر شد. در سال 1355، تغذیه رایگان برای کودکان خردسال در مدرسه‌ها و تغذیه رایگان برای شیرخوارگان تا دو سالگی همراه با مادران، به عنوان اصل شانزدهم «انقلاب سفید» اعلام شد. بر اساس این قانون، دانش‌آموزان کشور به طور رسمی و سراسری از تغذیه رایگان برخوردار شدند. یک وعده غذای روزانه در ساعات درس بامدادی شامل شیر، بیسکویت و میوه به بیش از 6 میلیون دانش‌آموز مشمول این طرح داده می‌شد. مسئول اجرای تغذیه رایگان دانش‌آموزان، وزارت آموزش و پرورش بود. رضا که در سال 55 در یکی از روستاهای نایین عضو "سپاه دانش" بوده، می‌گوید: بین دانش‌آموزان پسته و کشمش و شیر پاکتی توزیع می‌کردیم. تغذیه هر روز را از اداره آموزش و پرورش به ما تحویل می‌دادند و ما آن را به بچه‌ها می‌دادیم. "امینه" خانم که هم‌زمان در ساوجبلاغ عضو "سپاه دانش" بوده ، توزیع شیرهای پاکتی سه‌گوش و موز و بیسکویت بین دانش‌آموزان را به یاد می‌آورد. در مجموع، به نظر می‌رسد که در دهه‌های 30 و 40 و نیمه اول دهه 50، تغذیه رایگان دانش‌آموزان قاعده معینی نداشته، اما از سال 1355، موضوع تغذیه رایگان به طور جدی و سراسری اجرا شده است. با پیروزی انقلاب اسلامی این سیاست تا چند سال ادامه یافت و در اوایل دهه 60، به دلیل محدودیت‌های شدید بودجه‌ای دولت، برنامه تغذیه رایگان دانش‌آموزان به طور کامل کنار گذاشته شد.

در بیشتر کشورهای عضو فائو (سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد)، روز جهانی "شیر مدارس" در آخرین چهارشنبه سپتامبر هر سال جشن گرفته می‌شود. اولین روز جهانی "شیر مدارس" نیز در سال 2000 میلادی جشن گرفته شد که هدف آن تبلیغ و ترویج الگوی مصرف شیر در بین کودکان از طریق مدارس بود. گرسنگی و سوءتغذیه ناشی از کمبود مواد غذایی هنوز هم در برخی کشورها بیداد می‌کند. اما در کنار آن پدیده چاقی کودکان ناشی از فراوانی مواد غذایی در برخی کشورها یا طبقات مرفه کشورهای در حال توسعه، تبدیل به معضلی جدید شده است. در ایران نیز، با وجود آنکه فقر گستردگی دهه‌های 40 و 30 را ندارد، با این حال در جامعه ما کودکان زیادی هستند که از تغذیه مناسب برخوردار نیستند و برنامه تغذیه رایگان در مدارس، می‌تواند بخشی از نیاز آنها به مواد غذایی را تامین کند. در اواخر دهه 70، وزارت بهداشت، با همکاری صندوق کودکان سازمان ملل متحد (یونیسف)، یک طرح تحقیقاتی با هدف ارزیابی سوءتغذیه کودکان ایرانی انجام دادند. نتایج این تحقیق نشان داد که از هر هفت کودک ایرانی، در زمان ورود به مدرسه، یک نفر از کمبود وزن رنج می‌برد. همچنین براساس این تحقیق، بیش از 15 درصد کودکان ایرانی کوتاهی قد متوسط تا شدید داشتند. در این تحقیق معلوم شد که غذای خانواده‌های ایرانی دچار کمبود مواد پروتئینی و ویتامین و املاح است و میزان مصرف مواد غذایی نشاسته‌ای به میزان 35 درصد، پروتئین به میزان 20 درصد، انواع سبزی به میزان 12 درصد و میوه‌ها به میزان 5 درصد کمتر از نیاز روزانه این خانواده‌ها بود. بر مبنای این مطالعه بود که طرح "شیر مدرسه ایران"، ابتدا به صورت محدود و با پوشش 10 هزار دانش‌آموز به اجرا درآمد، اما خیلی سریع توسعه پیدا کرد و جمعیت دانش‌آموزان تحت پوشش طرح افزایش یافت.

هر چند شیر غذای کاملی است، اما توزیع شیر در مدارس را نمی‌توان معادل "تغذیه رایگان" دانست. ترکیبی از شیر، میوه فصل و بیسکویت، احتمالا می‌تواند به عنوان بسته تغذیه مناسب برای دانش‌آموزان استفاده شود. هم‌اکنون، سهمیه شیر دانش‌آموزان در مدرسه کافی نیست و به طور منظم هم توزیع نمی‌شود. به گفته دکتر عزیزاله کمال‌زاده، دبیر اسبق کمیته شیر مدارس، حدود 100 کشور جهان، طرح «شیر مدارس» را اجرا می‌کنند و در این میان در اکثر کشورها سالانه برای هر دانش‌آموز بین 20 تا 52 کیلوگرم در 100 تا 260 نوبت (200 میلی‌گرم در هر نوبت) شیر توزیع می‌شود.

جمهوری اسلامی ایران از نظر تعداد دانش‌آموزان تحت پوشش، تا سال گذشته موقعیت مناسبی داشت و مورد تحسین سازمان‌های بین‌المللی مانند فائو قرار گرفته بود اما در سال تحصیلی جاری شمار دانش آموزان تحت پوشش کاهش یافته و در بسیاری از مناطق محدود به دبستانها شده است. اما نکته مهم کیفیت طرح شیر است. ایران با سهمیه سالانه 14 کیلوگرم شیر برای هر دانش‌آموز، تقریباً کمترین مقدار شیر را در مدارس نسبت به کشورهای دیگر توزیع می‌کند. از طرف دیگر، هر چند مطابق مصوبه آموزش و پرورش توزیع شیر باید از اول مهر تا پایان اردیبهشت انجام شود اما عملا از هفته آخر آذر تا اواسط اسفند یعنی تقریبا به مدت سه ماه انجام می‌شود. به این ترتیب به نظر می‌رسد حتی سهمیه 14 کیلوگرم هم، به طور کامل به دانش‌آموزان نمی‌رسد.

به بحث قبلی یعنی روند تاریخی ارائه تغذیه رایگان مدارس در ایران بازگردیم. "طرح شیر مدارس"، در سال تحصیلی 86-85، از وزارت جهاد کشاورزی به سازمان متولی آن یعنی وزارت آموزش و پرورش واگذار شد. اما این واگذاری اوضاع را بهتر نکرد. در 4 سال گذشته، اعتبار شیر مدارس همواره با تاخیر و به صورت ناقص پرداخت شده و به همین دلیل برنامه توزیع شیر طبق زمان‌بندی اجرا نشده است. متاسفانه ادارات آموزش و پرورش از سوی شرکت‌های تولیدکننده مواد لبنی، به عنوان یک طرفِ قراردادِ بدحساب شناخته شده و این شرکت‌ها به دلیل تاخیر در پرداخت‌ها و بدهی‌های کلان ادارات کل آموزش و پرورش استان‌ها، تمایلی به شرکت در مناقصه اعلام‌شده از سوی آموزش و پرورش که معمولا در تابستان برگزار می‌شود، ندارند. گران شدن قیمت شیر به دلیل حذف یارانه‌ها هم مزید بر علت شده و مشکلات بیشتری بر سر راه اجرای طرح ایجاد کرده است.

در سال‌های گذشته، شیر رایگان در بین تمام مهدکودک‌ها، پیش‌دبستانی‌ها، شیرخوارگاه‌های وابسته به بهزیستی و مدارس ابتدایی و راهنمایی و برخی دبیرستان‌ها توزیع می‌شد. به نظر می‌رسد امسال بخش‌هایی از دانش‌آموزانِ هدف این طرح، از دریافت شیر محروم شده‌اند و بر اساس برخی گزارش‌ها امسال فقط در مدارس ابتدایی شیر توزیع می‌شود. اعتبار طرح شیر در بودجه سال جاری 250 میلیارد تومان پیش‌بینی شده است که با توجه به افزایش شدید قیمت شیر در سال جاری نمی‌تواند هزینه شیر رایگان مدارس ابتدایی را هم پوشش دهد. با این وجود همین اعتبار هم به طور کامل پرداخت نمی‌شود. آموزش و پرورش برخی استان‌ها هنوز چندین میلیارد تومان بابت سال‌های گذشته به شرکت‌های تولیدکننده شیر بدهکارند. به نظر می‌رسد طرح توزیع شیر در مدارس به طور رسمی متوقف نشود؛ اما با ادامه این روند، سال به سال از تعداد دانش‌آموزان تحت پوشش طرح کاسته شده و کمیت و کیفیت شیر توزیعی هم تنزل خواهد یافت و به عبارت دیگر طرح در عمل منجمد خواهد شد.