دانستنی هایی پیرامون شب قدر

الف. چرا این شب را قدر نامیده اند؟
جواب: برای نام گذاری شب قدر چند وجه گفته شده اند[1]:
1. همه مقدرات بندگان در طول سال، در آن شب رقم می¬خورد. شاهد بر این وجه آیه 4 سوره دخان است:
«فیها یفرق کل امر حکیم»؛ در آن شب هر امری بر طبق حکمت خداوند تنظیم و تعیین می گردد
2. قرآن با تمام قدر و منزلتش به وسیله فرشته صاحب قدر بر پیامبر (ص) نازل گردید
3. آن شب دارای قدر و شرافتی عظیم است. ماقدروا الله حق قدره (حج/74)؛ آنها قدر خداوند را نشناختند
4. مقدر شده است که قرآن در این شب نازل گردد
5. کسی که آن شب را زنده بدارد صاحب قدر و مقام و منزلت می شود
6. در آن شب، آنقدر فرشته نازل می شود که زمین بر آنها تنگ آید. در وجه این احتمال گفته شده که تقدیر به معنای تنگ گرفتن نیز آمده است، مانند آیه شریفه «و من قدر علیه رزقه»؛ کسی که روزی او تنگ شده است
هرچند جمع میان تمام این تفسیر ها در مفهوم گسترده «لیله القدر کاملا ممکن است؛ ولی تفسیر اول از همه مناسبتر و معروفتر است.

ب. شب قدر کدام شب است؟
جواب: شکی نیست که شب قدر یکی از شبهای ماه مبارک رمضان است؛ زیرا قرآن آشکارا این مسئله را گوشزد کرده است. دو آیه زیر را وقتی کنار هم بگذاریم، مطلب روشن می شود:
1. شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن (بقره/185)؛ ماه رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است.
2. انّا انزلناه فی لیله القدر (قدر/1)؛ ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم.
از این دو آیه نتیجه گرفته می شود که شب قدر در ماه مبارک رمضان است، اما دقیقا معین نشده که کدام یک از شبهای ماه رمضان شب قدر است. اینکه چرا شب قدر دقیقا معین نشده است، حتما حکمتی در کار بوده است.
بسیاری معتقدند که مخفی بودن شب قدر در میان شبهای رمضان به خاطر این است که مردم به همه این شبها اهمیت بدهند. امیر المؤمنین علی (ع) می فرماید:
«شکی ندارم که خداوند، همانا پنهان کرده است شب قدر را از شما به خاطر نفع شما؛ چون اگر علم به آن یک شب داشتید به آن یک شب عمل می کردید و بقیه شبها را رها می کردید.»[2]
در روایات رسیده از معصومین (ع) نیز شب قدر دقیقا معین نشده، بلکه ما در این زمینه به چند دسته از روایات مواجهیم:
1. دسته ای از روایات، شب قدر را به صورت نامعین در دهه آخر ماه رمضان معرفی می کنند، چنان که امام باقر (ع) در جواب از سؤال راوی در مورد آیه انا انزلناه فی لیله مبارکه، می فرماید: نعم لیله القدر و هی فی کل سنه فی شهر رمضان فی العشر الاواخر[3]. و روایت داریم که پیامبر (ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان تمام شب ها را احیاء می داشت و مشغول عبادت بود
2. دسته دیگر، شب قدر را به صورت مشترک بین شبهای: نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم می دانند. از جمله روایتی است از امام صادق (ع) که می فرماید: أطلبها فی تسع عشره و احدی و عشرون و ثلاث و عشرون؛ طلب کنید شب قدر را در شبهای: نوزدهم، بیست و یکم و بیست سوم.[4]
3. دسته ای نیز می گویند، شب قدر بین شبهای بیست و یکم و بیست و سوم رمضان مشترک است. ابابصیر از امام صادق ع) سؤال می کند شبی که امید است شب قدر باشد کدام است؟ امام (ع) می فرماید: احدی و عشرین أو ثلاث و عشرین[5]
4. گروهی، شب قدر را فقط شب بیست و یکم رمضان معرفی می نمایند.
5. در مقابل، گروهی دیگر شب قدر را فقط شب بیست و سوم ماه رمضان می دانند
در این پنچ دسته روایات راهی که می توان برای جمع بین آنها پیدا کرد این است که بگوییم شب قدر شب بیست و سوم است؛ زیرا قدر بودن شب بیست و سوم تقریبا با هیچ دسته از روایات منافات ندارد ضمن اینکه روایات زیادی از ائمه (ع) هم شب بیست و سوم را تأیید می کند
و این مطلب مؤیداتی هم دارد از جمله اینکه عبد الله انیس (جُهنی) خدمت رسول خدا (ص) شرفیاب شد و عرض کرد: شتران و گوسفندان و کار گرانی دارم و منزلم از مدینه دور است؛ ولی دوست دارم، شبی از شبهای رمضان را معیّن فرمایید تا در نماز حاضر شوم. پیامبر (ص) در گوش او مطلبی را نجوا فرمودند. از آن پس آن مرد، شب های بیست و سوم رمضان هرسال، با شتران و گوسفندان و کارگران خود وارد مدینه می شد.[6]
به هرحال با توجه به اختلاف روایات، به طور حتم و یقین نمی توان گفت که شب قدر حتما شب بیست و سوم است؛ ولی شایسته است که انسان هرسه شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم را به احیاء، دعا، تضرع و نماز مشغول باشد؛ چون هرکدام از این شبها آثار خودش را دارند. چنانکه امام صادق (ع) می فرماید: تقدیر مقدّرات در شب نوزدهم، تحکیم آن در شب بیست و یکم و امضاء آن در شب بیست و سوم انجام می گیرد.[7]

ج. آیا شب قدر همیشگی است یا مخصوص زمان خاص؟
از ظاهر آیات بر می آید که شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر (ص) نبوده؛ بلکه همیشگی و دوام دار است؛ زیرا فعل تنزّلُ در سوره قدر بر استمرار دلالت می کند و نیز جمله اسمیه «سلام هی حتی مطلع الفجر» نشانه دوام است. و همچنین پیامبر (ص) فرموده است: «لیله القدر الی یوم القیامه»؛ شب قدر تا روز قیامت باقی است.[8]
پس لیله القدر مربوط به زمان خاص نیست؛ بلکه همگام با جهان آفرینش وجود داشته است. علامه حسن زاده آملی در این زمینه می گوید:
لیله القدر همیشه بوده است و همیشه خواهد بود. و روایات دیگر در اینکه شب قدر همیشه بوده است، و نشئه عنصری خالی از شب قدر نبوده بسیار است. علاوه بر اینکه برهان عقلی بر آن اقامه می نماییم.[9]

د. چگونگی شب قدر در مناطق مختلف
افق کشور ها بنابر اختلاف موقعیت جغرافیایی، متفاوت است و این امر باعث اختلاف شب قدر در کشور های مختلف می گردد؛ زیرا ممکن است در کشوری امروز اول ماه قمری باشد و در کشور دیگر نباشد. حال جای این سؤال است که چگونه این اختلاف افق ها معین بودن شب قدر (که از آیات و روایات بر می آید) سازگار است؟
چند جواب به این سؤال داده شده اند که در اینجا به دو جواب اکتفا می شود:
1. آیت الله قزوینی در بیان حقیقت لیله القدر می گوید:
هر حقیقتی از حقایق ممکنات، به حسب عوالم هستی دارای مراتب مختلف وجودی است:
اول: وجود عقلی مجرد از ماده و لواحق آن، که عالم ابداع گویند؛
دوم: وجود مثالی برزخی، که از ماده مجرد است، اما تجرد عقلی ندارد؛
سوم: وجود طبیعی مادی، که حقیقت شیء قائم به ماده جسمانیه است.
آنگاه ایشان می گوید: حقیقت شیء در عالم مجرد (ابداع) تعدد پذیر نیست (کثرت تجزیه و تعدد از احکام و عوارض موجودیت در عالم طبیعت و ماده است)؛ بلکه تنها یک فرد کامل در آنجا وجود دارد، هرچند این فرد در عوالم دیگر متعدد باشد؛ یعنی تعدد فرد در عالم طبیعی دخل و تصرفی در عالم ابداعی ندارد.
شب قدر از جنس زمان است، زمان نیز از حقایق است و حقیقت زمان که شامل سال و ماه و هفته و روز و دقایق است، هر سه مرتبه وجودی دارد. لکن در وجود عقلانی صِِِرف، بسیط و واحد و غیر قابل تعدد است و آنرا دهر اعلی گویند. و آن حقیقت، سایه خود را بر سر سال، ماه، هفته، روز و دقایق گسترده و به منزله روح آن است و دارای یک حقیقت واحد می باشد؛ زیرا تفاوت و تعدد در عالم ماده رخ می دهد که دخل و تصرفی در دهر اعلی ندارد. پس زمان شب قدر در دهر اعلی بسیط و واحد، و در همه مکان ها یکسان است. اما شب قدر زمانی که به حسب اختلاف سالها و آفاق متعدد است از مظاهر و ظلال شب قدر دهری است.[10]
2. شب همان سایه نیم کره زمین است که بر نیم کره دیگر می افتد، و می دانیم این سایه همراه با گردش زمین در حرکت است، و یک دوره کامل آن در 24 ساعت انجام می شود، بنابر این ممکن است شب قدر یک دوره کامل شب به دور زمین باشد؛ یعنی مدت 24 ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش خود قرار می دهد، شب قدر است که آغاز آن از یک نقطه شروع می شود و در نقطه دیگر پایان می گیرد.[11]

هـ . فضیلت و اعمال شب قدر
در فضیلت شب قدر همین بس که قرآن آن را برابر با هزار ماه معرفی کرده، می فرماید: لیله القدر خیر من الف شهر (قدر/2)
با توجه به این که هزار ماه تقریبا با برابر با هشتاد و سه سال و چهار ماه است، اگر کسی شب قدر را درک کند و عمل خیری در این شب انجام دهد، در واقع بیشتر از عمر طبیعی یک انسان مشغول آن عمل خیر بوده است و این سرمایه ارزشمندی است که در این شب با برکت نصیب انسان می شود.(البته اگر بقول برخی هزارماهی که شب قدر درآن نباشد، این عدد بیش از90 سال می شود).
از اعمال مهم شب های قدر احیاء (شب زنده داری)، نماز و دعا است که مرحوم شیخ عباس قمی این اعمال را در مفاتیح الجنان به صورت خاص و مشترک آورده است. ولی از روایات و کلام بزرگان بر می آید که بهترین عمل در شب قدر تحصیل علم است. شیخ صدوق گفته است: من احیی هاتین اللیلتین بمذاکره العلم فهو افضل؛ کسیکه این دو شب را با مذاکره علم احیاء بدارد بهترین عمل را انجام داده است.[12]
فهرست منابع:

[1] تفسیر نمونه، ج 27، ص 188
[2] . بحار الانوار، ج 94، ص 5
[3] . کلینی، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365، ج 4، ص 157
[4] . شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1409ق، ج 10، ص 360
[5] . الکافی، ج 4، ص 156
[6] . بحار الانوار، بیروت، الوفاء، 1404ق، ج 94، صص 9 و 10
[7] . الکافی، ج 4، ص 159
[8] . تفسیر برهان، ج 5، ص 488
[9] . علامه حسن حسن زاده آملی، انسان و قرآن، چاب 3، تهران، انتشارات الزهرا، ص 205
[10] . حسن حسن زاده آملی، انسان و قرآن، چاب 3، تهران، انتشارات الزهرا، ص 201، مقاله آیت الله قزوینی
[11] . تفسیر نمونه، ج 27، ص 192
[12] . شیخ صدوق، الامالی، تهران، کتابخانه اسلامیه، 1362، 649

برگرفته از سایت جاغوری یک:

http://jaghori1.blogfa.com/post-2027.aspx

نیز نک اسلام کوئست نت:

http://islamquest.net/fa/archive/question/fa371