واسطه ها نبض بازار را در اختیار دارند؟/ سود تولید به جیب چه کسانی می رود؟

ريحانه ياسيني: کارگری پشت غرفه مشغول جدا کردن میوه­های سالم از خراب است. دو کارگر دیگر با پیرمردی بحث­شان شده و سبد میوه­ای را از دست او می­ کشند. نزدیک ساعت 6 عصر پنج­شنبه است و در شلوغی میدان تره ­باری در محله­ ی پیروزی تهران، چند غرفه ­ی گوشت و ماهی خالی از مشتری هستند. خانم میان­سالی با وسواس بادمجان­ های یک غرفه را وارسی می­ کند. بعد از این­که ناراضی از کیفیت آن­ها به سمتی دیگر می­ رود، مسئول غرفه فرصت می ­کند از وضعیت واسطه ­های بازار میوه بگوید:«ما بار خود­مان را صبح­ زود از میدان مرکزی می­خریم. اما میوه­ های آن­جا خیلی زود تمام می­ شود. دلال­ها بیشتر بارها را می ­خرند و نگه­ می­دارند.مغازه­ دارهای سطح شهر یا دیر به میدان مرکزی می­ آیند یا اصلاً نمی ­آیند و مجبور می­ شوند از دلال­ها خرید کنند. مثلاً ما گوجه را کیلویی 900 از میدان می­خریم و دلال همین را کیلویی 1400 به مغازه ­دار می ­فروشد و آن­ها هم از 1700 تا 2 تومن در مغازه ­های­شان می­ گذارند. سود و درآمد دلال­ ها خیلی بیش­تر از غرفه­ های ماست.» به گفته ­ی رئیس اتحادیه­ ی میوه و سبزی، در حال حاضر 800 بارفروش در میادین میوه و تره‌بار فعالیت می‌کنند و در کنار آن­ها 4 هزار دلال هم فعال هستند. اگرچه آمار دقیقی از تمام انواع بازارها در دست نیست اما بررسی ­های میدانی نشان می­ دهد دلال­ها در همه ­ی بخش­ های توزیعی و خدماتی اقتصاد حضور دارند. واسطه ­گری صرفاً به بازارهای بزرگی چون سکه و ارز، خودرو، و یا سبد مصرفی خانواده مانند گوشت و میوه منحصر نمی­ شود. در حومه ­ی جنوبی پایتخت چندین گل­ خانه و باغ وجود دارد که بخشی از نیازهای بازار داخل تهران را تأمین می ­کند. در یکی از این گل­خانه ­ها در انتهای پاک­دشت، خانواده­ای با هم­کاری هم و فعالیت 5 کارگر 25 گونه ­ی مختلف گل به عمل می ­آورند. پسرجوانی که اداره­ ی باغ پدرش به عهده­ ی اوست، درباره ­ی وضعیت دلالان در بازار گل چنین توضیح می­ دهد:«واسطه­ های این بازار راننده ­های نیسان و خاور و کارگران­شان هستند. آن­ها از ما می­خرند و به غرفه­داران بازارهای داخل شهر می­رسانند. گل­فروشی­های داخل شهر هم از غرفه ­ها خرید می­ کنند. کم­تر پیش می­آید غرفه ­داران خودشان برای خرید به ما مراجعه کنند.»

 قیمت­ گل در طول سال شناور است و عرضه و تقاضا وضعیت قیمت­ ها را تعیین می­کند. باغ­دار جوان بعد از گلایه از سختی ­های تولید و کار کشاورزی و سود کمی که نصیب خودشان می­ شود با در نظر گرفتن متوسط قیمت­ ها می­ گوید:«مثلاً ما یک شاخه رز را 2 هزار تومان می­فروشیم. واسطه­ ها به صورت دست ه­ای از ما خرید می­ کنند و به طور متوسط روزانه 50 دسته­­ی 20تایی می­برند. آن­ها دسته­ ی40 هزار تومانی را معمولاً 80 تومان به غرفه­ داران می­ دهند. در نهایت هم هر شاخه رز در مغازه­ ها بین 5 تا 7 هزار تومان به فروش می­رسد. بعضی راننده­ ها به صورت گذری دلالی می­ کنند اما دلال­ های خیلی حرفه­ ای در این بازار سودهای کلانی کسب می­ کنند، ماهانه بین 10 تا 20 میلیون درآمد دارند و تنها هزینه­­ ی آن­ها هم مخارج ماشین­شان است.»

 دلالان به سادگی از معاملات خرد در بازاری کوچک بدون صرف هزینه­ ی زیاد و پرداخت مالیات درآمدهای میلیونی کسب می­ کنند. اما کارمندانی که با مدارک دانشگاهی به سختی توانسته­ اند به صورت موقت و قراردادی مشغول به کار شوند، طبق مصوبه­ ی دولت ماهانه به طور متوسط 600 هزار تومان درآمد دارند. این مسائل باعث شده روز به روز گرایش افراد به سمت بازارهای واسطه­ ای بیش­تر شود به این امید که بتوانند با یادگیری فنون کار در مدت کوتاهی از معاملات خرد به درآمدهای چند صد میلیونیِ معاملات کلان برسند.

عامل اصلی گرانی یا واسطه­ ی محترم؟

«میانجی بین بایع و مشتری، کسی که با دریافت حق معینی واسطه بین خریدار و فروشنده می­شود.» این تعریفی است که فرهنگ معین از لغت «دلال» ارائه می­ دهد. تعریفی خنثی با فاصل ه­ی بسیار از سوگیری­ های منفی­ای که در جامعه ­ی امروز از این قشر وجود دارد. بررسی قوانین و مصوبات نشان می­ دهد اولین باری که واسطه ­گری به رسمیت شناخته شد، سال 1317 بود که به موجب قانون دلالان تصدی هر نوع دلالی منوط به داشتن پروانه شد. مرجع صدور پروانه­ ی این فعالیت برای معاملات بازرگانی، وزارت امور اقتصاد و دارایی و مرجع صدور پروانه برای معاملات ملکی نیز اداره کل ثبت اسناد و املاک تعیین گشت. در آشفتگی بازار امروز نیز کم نیستند دفاتر بازرگانی که در آن­ها دلالانی زبده به صورت معتبر و قانونی فعالیت دارند و حساب­شان را از آن­هایی که صرفاً به سوءاستفاده از تلاطم­ های بازار و به جیب زدن ثروت­های کلان می­ پردازند، جدا می­دانند. یکی از این افراد با شعار دلالی علمی در مصاحبه با ماهنامه ­ی اقتصاد سبز می ­گوید:«درایران می­ گویند دلال­ ها هرچه به دست می آورند بادآورده است و یا زالوهای اجتماع هستند که خون مردم بدبخت را می مکند، حتی در بسیاری از خبرهای مطبوعات از آن­ها به عنوان عامل اصلی گرانی یاد می­ شود. در بین هم­کاران من خانمی است که در کمبریج درس خوانده و یکی دیگر به 3 زبان فرانسه، انگلیسی و آلمانی تسلط کامل دارد. در دلالی علمی و امروزی از این حرف­ها خبری نیست، مشتری می­بیند که ما کارمان را با چه دقتی انجام می­ دهیم و چقدر زحمت می­ کشیم و مطالعه می­ کنیم، انجام هر معامله سالمی علاوه بر درآمد خوب لذت و رضایت دو طرف را هم دارد.» دلال خوش­نام دیگری نیز در این مصاحبه می­ گوید:«درست است گاهی کل معامله یک ساعت طول می­ کشد و واسطه ­گر بین یک تا 300 میلیون دست­مزد می­ گیرد، اما این ساده ­نگری است اگر آن را تعمیم بدهیم به کل این شغل. هر حرفه­ ای مسائل و تخصص­های خاص خودش را دارد.افرادی در این شغل ده­ ها سال کار کردند و کل زندگی­شان به 300 میلیون تومان نمی­ رسد.» بنا بر مصاحبه­ های میدانی، تولیدکنندگان و فروشندگان مختلف اذعان دارند که بدون وجود واسطه ­ها نمی­توانند محصولات خود را عرضه کنند و از اساس با حضور آن­ها مخالف نیستند، بلکه بحث بر سر نحوه ­ی این حضور است. در قانون تجارت نیز دلالی به موجب بند ۳ ماده ۲ یک حرفه­ ی تجاری تلقی شده، به همین جهت این افراد تاجر محسوب شده و باید از مقررات مربوط به تاجران پیروی کنند. اما آن­چه در بازار امروز مشاهده می ­شود واسطه­ گری­ های غیرقانونی­ است که علی­رغم تلاش­ دولت­ها نظارت مناسبی بر روی آن­ها وجود ندارد. به همین دلیل گاه باعث زیان تولید کننده و ضرر مصرف کننده می­ شوند و به گرانی­ ها دامن می­زنند، گاه نیز دولتی برای پنهان کردن عوامل اصلی تلاطم­ بازار دلار و ارز آن­ها را قربانی می­ کند.

دولت یازدهم نیز در طول عمر یک سال و نیمه­ ی خود برنامه­ هایی برای مقابله با دلالان بازارهای مختلف از جمله ارز، خودرو، گوشت، میوه و مسکن مهر داشته که به اعتقاد فعالان اقتصادی تا اندازه­ای موفق عمل کرده است. اما هنوز سیستم نظارتی کارآمد و برنامه ­های دقیقی برای سازمان­دهی حلقه ­های واسطه­ای شکل نگرفته و خلأهایی که باعث می­ شود دلالان بازار را در دست بگیرند، پر نشده است.
3535