مسعود درخشان*: دولت می گوید:" قیمت بنزین را باید افزایش دهیم." سؤال این است که برای چه منظوری باید قیمت ها را افزایش دهیم؟ یک پاسخ این است که ما قیمت‌ها را افزایش می دهیم برای این که صرفه‌جویی در مصرف بنزین به وجود آید.
این در حالی است که دانش اقتصاد انرژی نشان داده است که چنین چیزی اتفاق نمی‌افتد. با افزایش اندک قیمت که اصلاً تغییری در تقاضای انرژی روی نمی دهد. چرا که در کشور ما قیمت بنزین از 80 تومان به 100 تومان رسید و الآن هم بنزین آزاد400 تومان و بنزین سوپر بالای 500 تومان است ولی می‌بینیم که کاهشی در مصرف بنزین مشاهده نشده و رشد تقاضا کما فی السابق بیش از 10 درصد در سال است. البته می‌گویند از طریق کارت های هوشمند سوخت، جلوی قاچاق بنزین گرفته شده است که قابل تقدیر است.
اگر با افزایش قیمت بنزین بخواهیم صرفه‌جویی ایجاد کنیم، باید قیمت ها خیلی بالا رود، آن هم به شرطی که زمینه های مناسب اجتماعی و سیاسی و فرهنگی مهیا باشد تا جامعه تحملش را داشته باشد. در ایران حتی پرداخت بهای 150 تومانی بلیط اتوبوس برای مردم مشکل است و این یعنی زمینه جهش قیمتی آماده نیست. تجربه دیگر کشورها در افزایش قیمت بنزین نشان داده که با افزایش قیمت، تقاضای انرژی در کوتاه‌مدت پایین می‌آید اما در میان‌مدت و بلندمدت دوباره بالا می‌رود و لذا در نهایت تأثیری ندارد.
خیلی‌ها بحث می‌کنند که اگر قیمت انرژی را بالا ببریم سرمایه‌گذاری را در کالاهایی که نیاز به مصرف انرژی کمتری دارند تشویق کرده‌ایم. برای کشورهای پیشرفته این استدلال صحیح است اما در مورد کشورهای در حال توسعه به نظر می رسد این طور نباشد زیرا سرمایه‌گذاری در تولید آن نوع کالاها نیازمند استفاده از تکنولوژی های بالا است که ما آن را نداریم و در واقع نیازمند سرمایه گذاری های سنگینی است. دوم این که در کشور ما سرمایه‌گذاری برای کالاهایی که انرژی‌بری کمتری دارند چون تجربه نشده و سابقه نداشته است انگیزه زیادی برای آن نیست و این کار فقط منجر به این می‌شود که ما واردات این گونه کالاها را تشویق کنیم. البته در این صورت دیگر نیازی نیست که با افزایش قیمت بنزین، سطح قیمت کالاهای داخلی را رشد دهیم چون دولت همیشه می‌تواند از طریق تعرفه‌های گمرکی واردات این کالاها را تشویق کند.
اقتصاد انرژی از مصادیق بارز و اثبات شده شکست بازار است. عملکرد بازار و تخصیص بهینه منابع از طریق علائم قیمت و قیمت های نسبی معمولا در حوزه اقتصاد انرژی با شکست مواجه می شود و به همین دلیل است که دولت‌ها باید دخالت کنند و این یک حقیقت است و وارد بحث آن نمی‌شویم.
اما اگر بگوییم هدف از افزایش قیمت بنزین این است که درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین را از دهک های بالای جامعه به دهک های پایین برسانیم و بگوییم این هدفمند کردن یارانه‌هاست، بحث و کار اشتباهی است زیرا اساسا صورت مسئله غلط تعریف شده است و ضروری است جامعه، به ویژه سیاستمداران، نسبت به این مسئله آگاه شوند.
من این مسئله را با این سؤال طرح می‌کنم که «قیمت یک لیتر بنزین از دیدگاه اقتصادی باید چقدر باشد؟» پاسخش معلوم است باید قیمت بنزین در حدی باشد که پالایشگاهی که آن را تولید می‌کند بتواند سر پا بایستد و سود متعارفی داشته باشد که به کمک آن سرمایه گذاری کند و بتواند تکنولوژی پالایش را به روز کند و کیفیت تولیدش را بهبود بخشد و پالایشگاه را در فضای رقابت منطقه‌ای و جهانی توسعه دهد. حالا سؤال این است که «این قیمت چقدر باشد تا پالایشگاه به اهدافش برسد؟»
بدیهی است با توجه به سطوح پایین‌تر دانش فنی و مدیریت در پالایشگاه های کشور نسبت به پالایشگاه های پیشرفته در جهان، قیمت بنزین یا هر فرآورده دیگر قطعا نمی‌تواند کمتر از قیمت بنزین یا فرآورده‌های وارداتی باشد بلکه انتظار این است که باید بیش از آن باشد که این ما به التفاوت در واقع یارانه ای است که دولت به پالایشگاه ها می پردازد تا بتوانند با رقبای خارجی خود رقابت کنند و خود را به سطح آنها برسانند. البته فراموش نشود که در این سازوکار، دولت باید نفت خام را به قیمت صادراتی به پالایشگاه ها بفروشد. آنچه اشاره شد سازوکاری است که منطقا باید در شرکت ملی نفت و پالایشگاه ها حاکم باشد اما الآن بیایید ببینیم سازوکار پالایشگاه‌ها در ایران چگونه است. پالایشگاه‌ها نفت خام را مجانی از دولت دریافت می‌کنند، دانش فنی آنها بروز نیست چون حجم نفت کوره پالایشگاه‌ها بسیار بالاست و کیفیت فرآورده‌ها هم پایین است. هیچ تئوری اقتصادی نیست که تحویل دادن نفت خام مجانی به پالایشگاه را تایید کند. بنابراین به لحاظ تئوری اقتصادی اگر بنزین را به قیمت لیتری 1000 یا 2000 تومان افزایش دادیم، منطق اقتصادی می‌گوید باید این پول را به پالایشگاه بدهیم و از پالایشگاه بخواهیم که اولا استاندارد کالاهایش را بالا ببرد و با پالایشگاه های دنیا رقابت کند، ثانیا نفت خام را به قیمت روز از شرکت ملی نفت خریداری کند.
اما اگر این کار صورت گیرد، دیگر پولی برای دهک های اول و دوم و سوم باقی نمی‌ماند و هدفمند کردن یارانه اساسا منتفی می شود چرا که وقتی دولت می‌خواهد یارانه نقدی بدهد، منابع مالی آن را باید از مالیات‌ها تأمین کند که در ایران رقم زیادی نیست، اما دولت می‌گوید می‌خواهد منابع مالی را از دهک‌های بالا بگیرد در صورتی که این اشتباه است چون آنها پول بنزین را می‌دهند نه مالیات. اگر بنزین را مثلا لیتری 1500 تومان کنند و از ما بگیرند، ما که پول اضافی نداده‌ایم فقط قیمت واقعی بنزین را داده ایم که منطقا باید به جیب پالایشگاه برود. بنابراین منابعی وجود ندارد که به دهک های پایین برسد. اما اگر در وضعیت فعلی دولت بخواهد درآمد حاصل از افزایش قیمت بنزین را به دهک های پایین بدهد و نه به پالایشگاه ها، آنگاه پالایشگاه ها موقعی می توانند به حیات خود ادامه دهند که کما فی السابق روزانه 6/1 میلیون بشکه نفت خام را مجانی دریافت کنند. نفتی که سرمایه نسل‌های آینده است. پس یارانه‌ای که پرداخت می‌شود سرمایه نسل‌های آینده است که الان دارد خرج می‌شود. به این که هدفمند کردن یارانه‌ها نمی‌گویند به این می‌گویند استفاده از ثروت نسل آینده برای حمایت از اقشار محروم نسل فعلی.
نکاتی را که طرح شد می توان تعمیم داد: الآن وزارت نفت می‌خواهد تولید 4 میلیون بشکه در روز را حفظ کند و میادین نفتی را توسعه دهد، از کجا باید هزینه‌اش را تأمین کند؟ طبیعی است که این منابع را باید از سود حاصل از عملیاتش تأمین کند. در اقتصاد اصلی وجود دارد که می‌گوید سرمایه‌گذاری را از محل سود انجام می‌دهند. در برنامه تحول اقتصادی باید این قوانین اقتصادی را رعایت و اجرا کنند.
در بخش انرژی: شرکت ملی نفت چطور باید سطح تولیدش را گسترش داده و افت طبیعی تولید را جبران و تولید 4 میلیون بشکه نفت خام در روز را حفظ کند؟ از محل سودش. اما شرکت ملی نفت می‌گوید من که سود واقعی ندارم و حتی توسعه میادین را از طریق بیع متقابل انجام می‌دهد، یعنی شرکت خارجی سرمایه‌اش را می‌آورد تولید در ایران انجام می‌شود اما سرمایه‌گذاری آن شرکت خارجی از محل سود داخلی تأمین نمی‌شود بلکه توسط بخشی از ذخایر نفتی است که سهم شرکت خارجی را می‌پردازیم. پس این نسل آینده است که قسمتی از ثروت خودش را می دهد که ضعف مالی شرکت ملی نفت جبران شود. بنابراین در واقع امر این نسل‌های آینده هستند که ما را تأمین می‌کنند و چیزی به نام یارانه و هدفمند کردن یارانه اساسا در بخش انرژی مطرح نیست.
* استاد اقتصاد دانشگاه آکسفورد و لندن
نظر شما