اختصاص رتبه ملی به 51 حمام تاریخی در فارس

هرچند این روزها انگشت شمارند حمام هایی که تاریخی باشند و کاربری خود را حفظ کرده اند اما با این حال این سازه های عمومی به دلیل ویژگیهای معماری که دارند در فهرست ملی به ثبت رسیده اند تا شاید با کسب رتبه ملی حفاظت شوند.
حمام کردن برای ایرانی ها علاوه بر پاکیزه شدن تن و دفع چرک، یک آیین مذهبی هم بوده است و آنطور که برخی از کارشناسان حوزه میراث فرهنگی معتقدند در تمام ادیان پیش از اسلام غسل کردن یکی از شرطهای شرکت در مراسم بوده، این است که نه تنها در یک جایی مثل کاخ شاهی تخت جمشید نشانههایی از حمام پیدا میکنند بلکه ساخت حمامهای عمومی از عهد هخامنشی در همه شهرهای ایران رایج بوده است. هر گرمابه قدیمی از بخش هایی به نامهای خزینه، گرمخوان، حوض، سربینه، رختکن و ورودی حمام تشکیل شده که با توجه به بزرگی و کوچکی گرمابه تعدادش متغیر بوده است به طور مثال بینه"یک حیاط سرپوشیدهای بود که وسط آن حوض بزرگی قرار داشت. اطراف بینه سکوهای بلندی دیده میشد که در آنجا رخت میکندند. از سقف بینه چراغ بزرگ گردسوز و گاهی هم چهلچراغ تا بالای حوض آویخته بود. دور تا دور سکوهای رختکن تیر میگذاشتند و به آن تیرها گویهای شیشهای رنگارنگ میآویختند .
بنا بر این گزارش در حمام های عمومی آداب و رسومی هم رواج داشته که با گذشت زمان از بین رفته است. یکی از آن آداب این بود که هر کسی وارد خزینه حمام میشد به افرادی که شست و شو میکردند سلام میکرد و ضمناً در همان پله اول خزینه دو دست را زیر آب کرده، کمی از آب خزینه برمیداشت و به یکایک افراد حاضر از آن آب حمام تعارف میکرد، برای تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه، به همه از آب مفت و مجانی تعارف میکرد.
سنت دیگر این بود که هر فردی وارد حمام میشد، برای اظهار ادب و تواضع نسبت به افراد بزرگتر که در صحن حمام نشسته، مشغول کیسهکشی و صابونزدن بودند، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام برمیداشت و بر سر آن بزرگتر میریخت.
از آداب دیگر در حمامهای عمومی خزینهدار قدیم این بود که اگر تازه وارد، کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگتر از خود را در صحن حمام میدید، فوراً به خدمتش میرفت و به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال میداد یا اینکه لیف صابون را به زور و اصرار از دستش میگرفت و پشتش را لیف میزد.
در حمام های قدیمی افرادی چون تونتاب، شخصی که وظیفه اش نگهداری از حمام, گرم نمودن آب و همچنین تمیز نمودن حمام بوده است همچنین دلاک، فردی که با کیسه کشی و شست وشوی افراد در حمام امرار معاش می کند. مشتمالچی، شخصی که در حمام به اشخاص مشت مال می داده و جهت صدا زدن او در سربینه فرد بلند میگفه خش. حمامی، مالک حمام خصوصی که در حمام عمومی نقش مدیریت را در حمام به عهده داشته است. پادو، این فرد وظیفهاش جفت کردن کفش اشخاص و گاهی اوقات جابجایی. افرادی که در سربینه حضور داشتند تا مشتری وارد میشد، پادو کفش مشتری را زیر سکو میگذاشت و یک لنگ خشک روی سکو پهن میکرد. مشتری که لخت میشد، پادو یک لنگ دیگر به او می داد. مشتری آن لنگ دوم را به کمر میبست لباسهایش را توی آن لنگ اول میپیچید و از سکو پایین میآمد کار می کردند.
آنطور که کارشناس حوزه فنی اداره کل میراث فرهنگی فارس می گوید: حمامهای ایرانی دارای معماری بسیار هوشمندانه ای بوده است به طوری که در طراحی ساختمان حمامها با ایجاد راهرویی پیچدرپیچ در حدفاصل دهلیز و ورودی حمام با تعدیل تفاوت دمای سرد بیرون و دمای گرم داخل، مانع از سرماخوردن مراجعان میشدند.وی در گفت وگو با خبرنگار ما می افزاید: علت اینکه سقف حمامها با سطح کوچهها یکی است، این است که آب با وجود اینکه لوله کشی وجود نداشته به سهولت جریان پیدا کند بنابراین برای پر کردن خزانه باید جوی به آن سمت هدایت میشد. همچنین به طورمعمول عمق همه حمامها دو متر یا دو متر و نیم بوده است.
بصیری همچنین سقف حمامهای قدیمی را از ویژگی دیگر این سازه های تاریخی معرفی و تاکید میکند: سقف اکثر گرمابههای قدیمی گنبدی شکل بوده است، قسمت بالای گنبدی معمولاً چند روزنه تعبیه میشده که با بکارگیری شیشههای خاص محدب نقش نورگیر را ایفا می کردند.
این کارشناس میراث فرهنگی فارس ادامه می دهد:تمام حمامها در چهار دیواری پایینتر از سطح کوچهها قرار میگرفته بنابراین از آنجا که در این شکل از طراحی امکان گرفتن نور از دیوارها وجود نداشته، از نور خورشید که از سقف به حمام تابیده میشده استفاده میشده است.
به گفته وی تعداد گنبدهای هر حمام بسته به مساحت حمامها با هم فرق دارد، بنابراین در حمامهای بزرگ نورگیرهای بیشتری وجود دارد و معمولاً درحمامهای کوچک 4 نورگیر را کافی میدانستند.
بصیری ادامه می دهد:حمامهای قدیم معمولاً چند متر از سطح کوچه و بازار پایین تر بود چون اگر غیر از این میبود آب به خزانه سوار نمیشد .
این کارشناس در ادامه به تزیینات موجود در حمام های قدیمی اشاره میکند و می گوید:کاشیهای معرق، هفت رنگ و کاشیهای خشتی، با تصویر انسانی از زیباییها و ویژگیهای ظاهری حمامها بوده است.
وی با اشاره به اینکه عمده حمامها در کنار خیابان ها و همچنین کنار بازار می ساختند، می افزاید: معمولا در ساخت حمامها از آجر، سنگ و مرمر استفاده میکردند، زیرا این مواد به خوبی در مقابل آب مقاومت میکنند. حمامهای عمومی به لحاظ معماری غالبا دارای در ورودی پیچداری بودند که به رختکن منتهی میشد. در پشت حمام گرمخانهای وجود داشت که آب را در دیگهای بزرگ مسی به جوش میآورد.در گوشهای از رختکن محل استقرار صندوقدار حمام قرار داشت.
بصیری در ادامه اضافه می کند: هم اینک قدیمی ترین حمام های تاریخی فارس که تخریب نشده اند و در فهرست ملی نیز به ثبت رسیده اند متعلق به دوره صفوی هستند که این آثار بیشتر در شهرستان های لار ،فیروز آباد ،جهرم و ... میباشد اما زیباترین و سرپاترین این حمام ها که گذشت زمان آسیب چندانی بر آن وارد نکرده حمام وکیل و ارگ کریم خانی و حمام نظرعلی خان در شیراز است که متعلق به دوره زندیه می باشد.
به گفته این کارشناس حوزه مرمت، در حال حاضر حمام وکیل شیراز به موزه گرمابه تبدیل شده و تمامی آداب و رسوم مردم فارس در دوره زندیه را به تصوير کشیده است.
کارشناس فنی اداره کل میراث فرهنگی فارس در ادامه با بیان اینکه تا قبل از دوره قاجار ساخت حمام در خانه های شخصی مرسوم نبوده است، می افزاید: ساخت حمام در خانه های شیراز از اواخر دوره قاجار آغاز می شود و می توان به خانه تاریخی فروغ الملک و عمارت باغ ایلخانی و حمام گنجه در ضلع شمال شرقی عمارت نارنجستان قوام در شیراز اشاره کرد که در این دوره تاریخی دارای حمام بوده اند.
بصیری در بخش دیگری از این گفت وگو نقوش موجود در حمام وکیل شیراز را یکی از منحصر به فردترین تزیینات در حمام های تاریخی ایران میداند و میگوید: این تزيینات آهک بری و ساروج است که در واقع این نقوش با ویژگیهای خاص معماری عجین شده است .
این کارشناس میراث فرهنگی فارس می افزاید:در واقع در حمام های تاریخی و عمومی فعالیت های فرهنگی ،سیاسی و اجتماعی همچنین مبادلات اقتصادی صورت می گرفته است.
در ادامه این گفت وگو عبدالهی ،کارشناس ثبت آثار تاریخی فارس به خبرنگار ما می گوید: در حال حاضر 51 حمام تاریخی در فارس در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. به گفته وی پرونده ثبتی چهار حمام تاریخی تادوان در شهرستان جهرم ،ملا حسینی در نی ریز و حمام های گودی و آقا باباخانی شیراز نیز تکمیل شده و به زودی به فهرست آثار ملی می پیوندد.