از شمار خرد هزاران بیش

اما تمدن و فرهنگ ایران، فراتر از مرزها، در جان و روان مردمِ کشورهای همجوار، رسوخ و نفوذ داشته و جانمایه های زبانی، آداب و رسوم ملی و فرهنگی ایران اسلامی، توانسته است میراث مشترک گسترده و تأثیرگذاری را شکل دهد. 

بدون تردید در این زمینه، بعد از خراسان بزرگ که پایتخت فرهنگی ایران در سده های نخستین بود، به لحاظ کثرت و تنوع فرهنگ پروری، منشور فرهنگی و هنری آذربایجان از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

ظهور شخصیتهای علمی، ادبی و هنری فراوان، نگارش مؤلفات و مکتوبات چشمگیر و وجود هزاران نسخۀ خطی تألیف یا کتابت شده در این خطّه، بهترین دلیل بر دانش خیز بودن و فرهنگ پرور بودن آذربایجان و حتی پیشگام بودن در برخی زمینه هاست.

در ادب فارسی: نخستین فرهنگهای لغت فارسی مانند فرهنگ قطران ارموی یا تبریزی، لغت فرس اسدی طوسی، صحاح الفرس نخجوانی در آذربایجان تألیف شد.

در شعر: شاعران بزرگی چون خاقانی، صائب، همام، اوحدی، عتیقی، نسیمی و خاتم الشعرای المعاصرین مرحوم شهریار، از جمله مصادیق بارز ذوق سرشار ِبالیده و برآمده در این خاکِ زرخیزند.

درتصوف وعرفان: شمس تبریزی، شیخ محمود شبستری، شیخ صفی الدین اردبیلی و غیاث الدین محمد کججی (شیخ الاسلام، شاعر و عارفی که امروز از کتابش رونمایی می شود) همچون شجرۀ طیّبه ای بوده اند که تؤتی اُکُلَها کلَّ حینٍ باذنِ ربِّها.

دانشنامه عرفانی، ادبی و فلسفی سفینۀ تبریز، گردآوری ابوالمجد تبریزی که یکی از مهمترین آثار مکتوب قرن هشتم است و می توان آن را بزرگترین کشف حوزۀ میراث مکتوب در سدۀ اخیر دانست، با داشتن 209 رسالۀ خطی از جنبه های گوناگون زبانی، فرهنگی و ادبی قابل توجه است و به قول استاد مرحوم عبدالحسین حایری- نویسنده مقدمۀ این کتاب- می‌توان آن را بازتاب روشنی از عرفان اصیل ایرانی دانست و نیز می توان دریافت که حداقل، نخبگان علمی آذربایجانی،‌ دو قرن قبل از به رسمیت یافتن تشیع در ایران، گرایش و پذیرش خود را نسبت به تشیع نشان داده بودند.

اما از نظر علمی، تنها به یک مورد و آن بنای عظیم ربع رشیدی می توان بسنده کرد و آن را مصداق این مصرع شعر رودکی دانست که «ازشمار خرد هزاران بیش». این مجتمع علمی/ آموزشی در زمانی پایه گذاری شد که غرب دوران اضمحلال و فساد قرون وسطی را تجربه می کرد و اثری از کتاب و کتابخانه در مراکز علمی آنها وجود نداشت یا بسیار انگشت شمار بود. خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی وزیر با کفایت، دانشمند علم دوست، مورّخ، طبیب و سیاستمدار سه حاکم ایلخانی، این دانشگاه بزرگ را که تا آن زمان نظیری نداشت، در تبریز بنا نهاد. امیدواریم روزی این بنای عظیم با معماری سنتی و هنرهای اسلامی ایرانی، بازسازی و به موزۀ هنر و دانش و معماری ایران تبدیل گردد.

وقفنامه ربع رشیدی که از تألیفات گرانقدر اوست، شاهد صادقی بر این مجتمع عظیم علمی است و از چندان اهمیت بالایی برخوردار است که اخیراً در حافظۀ جهانی سازمان علمی فرهنگی یونسکو که بنده هم توفیق عضویت در آن را دارم، به ثبت جهانی رسید و افتخار بزرگ دیگری برای ایرانیان آفرید.

از لحاظ تاریخ نگاری نیز باید یادآور شد که بی گفت و گو، رشید الدین فضل الله همدانی بزرگترین تاریخنگاری جهانی را برای اولین بار به نام جامع التواریخ که یک دوره تاریخ جهان تا قرن هشتم است، در آذربایجان تألیف نمود. علامه محمد خان قزوینی که سید حسن تقی زاده او را از حیث تحقیق و دقت علمی، ابوریحان ثانی می خواند، در نامه ای که حدود 90 سال پیش، به مورّخ شهیر مرحوم عباس اقبال می نویسد، آرزو می کند و می گوید: «قسمت عمدۀ جامع التواریخ هنوز چاپ نشده است و آنچه که چاپ شده است مغلوط و سقیم است. پس خیلی خوب می شود که شخص بداند از این کتاب نفیس که افتخار هر ایرانی است تا روز قیامت،(تکرار)، آیا نسخی در ایران موجود است یا نه؟» (ص112).

خوشبختانه امسال پس از ده سال کوشش پیاپی برای انتشار مجلدات آن، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، این آرزو را برآورده کرد و افتخار یافت، دورۀ کامل 17 جلدی جامع التواریخ را برای اولین بار در ایران به تصحیح استاد محمد روشن و بخش مغول با همکاری استاد مصطفی موسوی منتشر نماید. اخیراً مؤسسۀ انتشاراتی بریل در لیدن هلند که معتبرترین شرکت اروپایی با بیش از 330 سال قدمت و شهرت و اعتبار است، آمادگی خود را برای ترجمه و انتشار آن به زبان انگلیسی اعلام نموده است.

به هر روی، این موضوع اهمیت آثاری را نشان می دهد که آذربایجان همواره کانون توجهات و مهد تمدن ایران اسلامی بوده است، از این رو بایسته است تا برای معرفی این افتخارات، هر فرصتی غنیمت دانسته شود، تا نسل امروز با پیشینۀ درخشان علمی و فرهنگی خود آشناتر گردد. اهمیت موقعیت فرهنگی و تاریخی آذربایجان و ضرورت برپایی نشستها و همایشهای ادبی برای معرفی مفاخر و آثار علمی و ادبی آنان، ما را برانگیخت تا یک گام فراتر برداشته و به بهانۀ انتشار دو کتاب دیوان کججی تبریزی و خلاصة الاشعار شاعران آذربایجان، اندیشۀ برگزاری همایش شعر، ادب و عرفان را در ذهن بپرورانیم. وقتی این موضوع را با حضرت استاد آقای دکتر محمد علی موحد - حفظه الله تعالی- مطرح کردم، ایشان با روی گشاده ازاین پیشنهاد استقبال فرمودند و برای همکاریها و یاریهای بی دریغ، اعلام آمادگی و با پذیرش ریاست شورای علمی همایش، این افتخار بزرگ را نصیب دانشگاه تبریز و میراث مکتوب فرمودند.

چگونه سر ز خجالت برآورم بر دوست

که خدمتی بسزا بر نیامد از دستم