همچنین نرجس خاتون، مادر حجت بن الحسن (مهدی ع)، و حکیمه خاتون دختر محمد بن علی التقی ع (امام نهم شیعیان) و خواهر علی بن محمد (امام دهم شیعیان) نیز در حرم شهر سامرا بخاک سپرده شده‌اند. سرداب غیبت (محل آغاز غیبت حجت بن الحسن) نیز در ضلع غربی حرم سامرا واقع است.
شیعه و سنی ،هردو بر این باورند که علی نقی ع در خانهٔ خود دفن شد و آن را از دلیل، پسر یعقوب نصرانی خریده‌بود. این خانه گسترده و بزرگ بوده و همهٔ صحن امروزی، را در بر می‌گیرد. حسن عسکری ع نیز در کنار پدرش بخاک سپرده شد. چون پیرامون آنجا پادگان نظامی بود، شیعیان و علاقه‌مندان به اهل بیت، پنهانی به زیارت می‌رفتند و پنجره‌ای سوی خیابان گشوده بودند که زایران زیارت می‌کردند و درون خانه نمی‌شدند. البته اداره آن دست شیعیان بود. حسن عسکری خادمی داشت ساکن این خانه، و هر بخش خانه که خراب می‌گشت مرمت می‌نمود. این وضع تا سال ۳۲۸ قمری و پایان غیبت صغرا ادامه داشت.
در سال ۳۳۳ هجری قمری (۳۲۴ خورشیدی) ساختمان جدید حرم توسط ابومحمد الحسن (مشهور به ناصرالدوله فرزند ابی الهیجا ءعبدالله آل حمدان) انجام گردید و برای عمرانی شهر سامرا تلاش کرد اما بر اثر جنگ‌هایی که بین وی و معزالدوله روی داد، اغلب اقدامات عمرانی او ناتمام ماند.
در سال ۳۷۷ هجری قمری (۳۶۶ هجری شمسی) پی از پیروزی معزالدوله بر ناصرالدوله آل حمدان و وقوع صلح بین آن دو، وارد شهر سامرا شد و اموال فراوانی را صرف آبادانی شهر نمود. گنبد بزرگی بر مزار هر دو امام ایجاد کرد، حرم مجللی دراطراف آن ساخت و صحنی برای آستانه احداث کرد. بدستور وی ضریحی از چوب ساروج تهیه و نصب گردید، سرداب غیبت مرمت گردید و تأسیسات ناصرالدوله آل حمدان را تکمیل نمود.
حرم عسکریین در مرکز سامرا قرار دارد. این شهر در کرانه شرقی رود دجله، در میان راه بغداد تکریت واقع شده است. در حال حاضر، این شهر مرکز استان صلاح الدین است که از شرق به استان تمیم (کرکوک)، از شمال به نینوا، از غرب به استان الانبار و از جنوب به بغداد محدود می‌شود. سامراء در ۱۲۰ کیلومتری شمال بغداد قرار دارد.
امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) پس از شهادت در منزلشان به خاک سپرده شدند و تا سال‌ها شیعیان برای زیارت به این خانه می‌آمدند. این خانه در کنار مسجدی بود که می‌گویند محل نماز خواندن آن دو امام(ع) بود و وقتی که درِ خانه مذکور بسته بود، شیعیان پشت پنجره خانه تجمع می‌کردند و آن حضرات را زیارت کرده و سپس به مسجد مذکور می‌رفتند و نماز زیارت می‌خواندند. این بنا از سال ۲۶۰ تا ۳۱۸ هجری به همان حالت اولیه برقرار بود. این خانه در کوچه‌ای جای داشت که نامش را «راضه» یا «وصافه» می‌گفتند.امام زمان(ع) در این خانه به دنیا آمد.
دومین بنا به وسیله ناصر الدوله از آل حمدان انجام گردید ولی اول کسی که قبه بر این مرقد بنا نهاد و برای شهر سامرا پس از خرابی باروئی ساخت و ضریح را پرده کشید خاندان حمدان از خاندان‌های شیعه و از سلاطین آن سامان بودند.
معزالدوله دیلمی در سال‌های ۳۳۵ تا ۳۳۷ تعمیراتی در حرم نمود که عبارتند از: پر کردن حوض آبی که در سرداب بود و تهیه ضریح چوبی جهت مرقد. وی اول کسی است که برای مرقد قبه و بارگاه ساخت. معزالدوله در عاشورای سال ۳۵۲ دستور داد در بغداد شیعیان شهر را تعطیل عمومی نموده ، عَلَم‌ها نصب نمایند و آشكارا برای سیدالشهدا عزاداری کنند.
عضدالدوله دیلمی در سال ۳۶۸ هجری به قصد زیارت وارد سامرا شد و به تعمیر روضه امر کرد درهای آنجا را از چوب ساج ساخت، صحن را وسیع کرد و برای شهر حصاری محکم ساخت.
ارسلان بساسیری در سال ۴۴۵ق تعمیراتی در حرم صورت داد و ساختمانی از گچ و آجر بر روی قبور ساخت، دو ضریح از چوب ساج تهیه کرد و بر قبر امامین قرار داد. به دستور سلطان برکیارق بن ملکشاه سلجوقی، مجدالدوله قمی در سال ۴۹۵ تعمیراتی را در بقعه عسکریین نمود. تعمیرات او عبارت بود از: فرش کردن کف حرم، تعمیر رواق‌ها، ساختن حجره‌هایی در صحن و تهیه درهای نفیس از چوب‌های قیمتی برای حرم مطهر.
ابن فوطی بغدادی در کتاب الحوادث الجامعه فی المائه السابعه می‌نویسد: در سال ۶۰۴ حریقی در سامرا رخ داد و به ضریح علی الهادی و حسن العسکری سرایت کرد. در سال ۶۰۶ به دستور احمدالناصر لدین الله تعمیراتی در حرم امامین انجام گردید و بنای سرداب از اوست.
در سال ۶۴۰ هجری در اثر عدم مواظبت و توجه خدام برای دومین بار حریقی در حرم روی داد که در آن ضریح امامین که بساسیری ساخته بود آتش گرفت و به دستور المستنصربالله حرمین و ضریحین بهتر از اول تعمیر شدند.
تعمیراتی از طرف سلطان شیخ حسن جلایری در سال ۷۵۰ق. صورت گرفت که عبارت بود از: زینت نمودن ضریح و ساختن قبه و مأذنه.
در اواخر صفویه به خاطر عدم توجه و مراقبت خدام ، آتش شمع در چوب‌های ضریح و صندوق قبور اثر کرد و بخش‌هایی از حرم سوخت. در زمان سلطنت شاه سلطان حسین صفوی در ۱۱۰۶ق ضریح از فولاد ساخته شد و حرم و رواق سنگ‌فرش شد.
در نسخه خطی شماره ۱۶۳۶۲ کتابخانه آستان قدس رضوی که مجموعه‌ای متعلق به آقا جمال خوانساری است تاریخ این بازسازی ۱۱۰۹ق ثبت شده است.
احمدخان دنبلی از حکام آذربایجان در حدود سال ۱۲۰۰ قمری تعمیرات اساسی و کامل از حرم و سرداب انجام داد. در این تعمیرات به کلی وضع حرم عوض شد و سرداب که در قدیم به وسیله پله و راهی تاریک به حرم متصل بود به وسیله راه دیگری مجزا شد.
پس از کشته شدن احمدخان دنبلی، فرزندش حسنقلی خان در سال ۱۲۲۵ امر به اتمام تعمیرات داد، گنبد را به کاشی مزین نمود و مسجد، حمام و کاروانسرایی جهت زوار احداث کرد.
به دستور ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۲ق و با نظارت عبدالحسین طهرانی تعمیرات مهم و کلی صورت گرفت. این تعمیرات عبارتند از: طلاکاری قبه، تعمیر صحن و ایوان، به کار بردن سنگ‌های مرمر سبز رنگ در اطراف مرقد و ترمیم قسمتی از دیوارهای صحن و کاشی کردن آنها.
زمانی که میرزای شیرازی در سال ۱۲۸۸ قمری از نجف به سامرا مهاجرت کرد به دستور او تعمیراتی در صحن و حرم انجام شد. این تعمیرات عبارت است از: سنگ فرش کردن صحن، آئینه کاری بعضی از رواق‌ها، حرم و ساخت نماهای زیبا برای آن، نصب ساعتی بزرگ بر سردر بزرگ قبلی، تهیه پرده‌های قیمتی جهت درب‌های حرم و رواق، ساخت مدرسه دینی جهت سکونت طلاب علوم دینی.
آقامیرزا محمد عسکری طهرانی تعمیراتی را بر حرمین عسکریین انجام داد که عبارتند از: نقره کردن درب‌های حرم و رواق و تهیه ۲۴ زوج درب از چوب ساج جهت اطراف قبه؛ ۱۲ درب از داخل و ۱۲ درب از خارج به جای پنجره‌های قدیم جهت تهویه و روشنایی حرم. همچنین به دستور آیت الله بروجردی ساخت دو باب حمام و حسینیه جهت سکونت زوار صورت گرفت.بارها در دهه چهل وپنجاه هجرى همراه پدر شهيدم آية الله انصارى ، در اين حسينيه سكونت كرده وبا ديگر از علماوخانواده هايشان ، به زيارت مرقدين شريفين مشرف مى شديم وخاطرات فراوانى از اين مكان در خاطره دارم.
بر فراز بقعه و مرقد دو امام ، گنبدی ساخته بودند که از همه گنبدهای عتبات عالیات بزرگ تر و محکم‌تر بود. در عصر ناصر الدوله حمدانی، گنبد کوچکی از گچ و آجر برفراز مرقد ساخته شد. معز الدوله دیلمی گنبد دیگری ساخت. در زمان ناصرالدین شاه، آن را از ثلث ثروت امیرکبیر تذهیب و طلایی کردند و شیخ عبدالحسین تهرانی بر این کار نظارت داشت. محیط گنبد ۶۸ متر و ۷۲ هزار کاشی طلا در آن به کار رفته بود. داخل گنبد آینه کاری و مزین به آیه‌های قرآنی و نام ائمه اطهار با کاشی‌های هفت رنگ بود.
در دو طرف گنبد دو گلدسته بزرگ به ارتفاع ۳۶ متر قرار داشت. برای نخستین بار، الناصر، خلیفه عباسی، در ۶۰۶ق دو مناره برای حرم ساخت. این دو مناره در دورۀ ناصر الدین شاه توسط شیخ عبدالحسین مجتهد تهرانی (شیخ العراقین) تعمیر و بازسازی شدند و قسمت‌های بالای آن را حاج علی اصفهانی کهربایی در ۱۳۸۷ق به طلا آراست.
بعد از سقوط صدام و زمانی که عراق در اشغال نیروهای آمریکایی بود در دو انفجار تروریستی، گنبد و گلدسته‌های حرم تخریب شد.
در اطراف روضه و ضریح چهار رواق ساخته‌اند که به وسیله پنج درب به داخل روضه و حرم وصل می‌شود؛ دو درب در سمت جنوب، دو درب در سمت شمال و یک درب در سمت مشرق. چهار در از جنس نقره و یک در از طلا و نقره است.
سقف و دیوار رواق‌های حرم یک شکل است و همه به دست هنرمندان ایرانی و با هزینه حاج علی نقی کاشانی آینه کاری شده بود. رواق جنوبی نیز زمان میرزای شیرازی آینه کاری شده و ده متر ارتفاع دارد. مقابل درِ جنوبی حرم، ایوان مستطیل شکلی قرار دارد که دیوارهای آن با کاشی‌های زیبا توسط هنرمندان ایرانی تزیین شده بود. این ایوان ۳۳ متر طول و ده متر عرض دارد که در قسمت جنوبی صحن واقع است و از شمال به رواق جنوبی حرم وصل می‌شود. وسط ایوان، قسمت شمال آن، ایوان کوچک دیگری قرار دارد که از آثار دوران آل بویه است. این ایوان وسط درِ ورودی رواق حرم واقع است. کف ایوان یاد شده با سنگ مرمر فرش شده و دیواره‌ها تایک متری از سنگ مرمر پوشیده شده بودند. در دو طرف این ایوان نیز دو مناره ساخته شده است. کف رواق‌ها و ایوان‌ها نیز سنگ‌های مرمر بود. این سنگ‌ها در ۱۳۸۱ق با سنگ‌های مرغوب ایتالیایی عوض شد. ساختمان حرم و رواق‌ها از سه جهت به صحن‌بزرگ و وسیعی محاط است و ضلع بیرونی آن ۶۲ ایوان کوچک دارد.
مرقد عسکریین از سه صحن تشکیل شده است، یک صحن آن به سرداب اختصاص دارد، یک صحن در مقابل ایوان و صحن دیگر در کنار صحن اول قرار دارد. صحن‌ها به وسیله درهایی به هم وصل و به خارج مرتبط می شدند. ضلع بیرونی ساختمان مشرف به صحن دارای ۶۲ ایوان است.
میرزا محمد تهرانی مقابل ایوان بزرگ حوضی ساخت که جلوۀ زیبایی داشت امّا بعدها این حوض را خراب کردند. طول صحن امامین، که بزرگ‌ترین صحن است، ۷۸ و عرض آن ۷۷ متر است. میرزا عبدالحسین مجتهد به دستور ناصر الدین شاه تعمیراتی در آن انجام داد و آن جا را کاشی کاری کرد. در ضلع شرقی و غربی این صحن هجده ایوان قرار دارد و مصلای بزرگ آستان از طریق صحن ارتباط می‌یابد.
صحن دوم؛ به نام صحن مصلی به طول پنجاه و عرض چهل متر است.
صحن سوم؛ به نام صحن الغیبه ۶۴ متر طول و ۶۱/۵ متر عرض دارد. در دوران اخیر، دیوار صحن‌ها را برداشته و دو سر صحن را به هم وصل کردند. چهار درب نیز در آن تعبیه شد که یکی از آنها را سلطان عبدالحمید عثمانی ساخته است. بر روی سر در مقابل ایوان، ساعتی نصب شده است.
در قرن چهارم، معزالدوله دیلمی ضریحی از چوب بر روی این صندوق‌ها تعبیه کرد که در دوره‌های بعد بازسازی و مرمت شد. چندی بعد، در عصر صفوی، این ضریح چوبی در آتش سوخت و از بین رفت و از آن به بعد، یک ضریح فولادی، که به دستور شاه سلطان حسین صفوی در ۱۱۱۶ق ساخته شده بود، جایگزین آن گردید و برفراز چهار قبر نصب شد. ضریحی که به دستور سلطان حسین ساخته شده بود تا دوران فتحعلی شاه قاجار باقی بود تا این که وی ضریحی از نقره با پایه‌ای چوبی به جای آن نصب کرد. در ۱۳۶۰ق اسماعیلیان هند ( بهره هاى داوودى) برای مرقد امام حسین(ع) ضریحی از نقره ساختند و ضریح قبلی را، که ناصر الدین شاه ساخته بود، تعمیر کردند و به سامراء بردند.
در ۱۳۷۵ق / ۱۳۳۵ش، هنرمندان اصفهانی ضریح زیبایی از طلا و نقره ساختند که استاد محمد صنیع خاتم از جمله آن هنرمندان بود. این ضریح روی چهار قبر مطهر نصب شد. طول این ضریح ۵/۳ و عرض شش گوشه آن ۲۶ متر بود. اطراف آن دارای هفده پنجره و دو درِ ورودی از طلا و نقره برای راه یابی به داخل بود. روی ضریح شش گلدان طلا و میان آنها تاج‌های طلا قرار داشت. در گوشه‌های بالای ضریح اسماء الهی نوشته شده و حاوی سه ردیف کتیبه بود.
این صندوق و ضریح در دو انفجار سال‌های اخیر تخریب شدند و ساخت صندوق و ضریح جدید در قم به اتمام رسیده است.
سرداب غیبت از زیارتگاه‌های شیعیان در شهر سامرا است. سرداب که در شمال غربی حرم عسکریین قرار دارد بخشی از خانه مسکونی امام حسن عسکری(ع) بود که در آن به عبادت می‌پرداخت و پس از او محل سکونت امام زمان(عج) بوده است. این محل قداست و احترام ویژه‌ای نزد شیعیان دارد.
در گذشته، مکان سرداب فضای محدود و بسته‌ای بود که تعداد کمی از زائران موفق به ادای نماز و زیارت در آن مکان می‌شدند اما در حال حاضر زیر زمین صحن حرم مطهر در مجاورت این سرداب به مسجد بزرگی تبدیل شده که صدها زائر می‌توانند در آن مکان همزمان به نماز و عبادت مشغول گردند.
شیعیان سرداب را محل زندگی حضرت حجت ندانسته و معتقدند امام زمان(عج) در طول دوران غیبت، میان مردم بوده در مجامع شرکت می‌کند و بر امور عالم نظارت دارد نه اینکه تا زمان ظهور در سرداب مخفی شده باشد. سید محسن امین می‌نویسد: این توهمی فاسد است که برخی می‌پندارند حضرت مهدی(عج) در این سرداب است، جز این نیست که تبرک به این مکان تنها برای تبرک به آثار صالحین است. زیرا سه تن از امامان شیعه در این مکان زندگی کرده‌اند.
در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش تروریستهای تکفیری وابسته به القاعده شاخه عراق به رهبری ابومصعب زرقاوی، با کارگذاری مواد منفجره TNT به وزن حدود ۲۰۰ کیلوگرم در داخل بنا، حرم را منفجر کردند. در این بمبگذاری، قسمتی از گنبد فرو ریخت. اما به علت استحکام بنا، پایه‌های گنبد، بدنه اصلی و دیوارها، سالم باقی ماند.
در ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ ش. تروریستها ساعت سه بامداد، وارد حرم شده و پس از درگیری با محافظان حرم، اقدام به بمبگذاری در سراسر حرم نمودند. در نتیجه انفجار این بمبها گلدسته سمت راست و چپ حرم به طور کامل تخریب شد.
پس از این حادثه کار بازسازی و ساخت گنبد حرم شروع شد و سال ۱۳۹۴ به پایان رسید.
این گنبد با بیش از ۲۳ هزار خشت طلا پوشانده شده است. ضریح حرم نیز به همت آیت الله العظمى سید علی سیستانی ساخته شده است.
اين اقدام بزرگ كه در اين دوران صورت پذيرفت با دستهاى تواناى حجة الاسلام والمسلمين سيد جواد شهرستانى داماد ونماينده تام الاختيار ايشان صورت گرفت. گفتنى است كه حضرت آية الله سيستانى پس از تخريب مرقد عسكريين ، تاكيد بر حفظ آثار وهنر اسلامى اين آستانه همچون پيش داشته وگنبد ومناره ها وضريح مقدس با همان اندازه ها وديگر موارد ساخته شد كه هنرراسلامى اين مرقد همچون پيش باقى بماند. بر اين اساس زيباترين ضريح از نظر هنر اسلامى ونقش ونگارهاى چوبى مزين به اسماء الله براى نخستين بار در اين ضريح وفضاى درونى آن بكار گرفته شد كه بدون ترديد ، زيباترين وگرانبهاترين ضريح در اعتاب مقدسه جهان بشمار مى آيد. تمامی هزینه‌های این پروژه که حدود ۷۰ کیلو طلا، ۴۵۰۰ کیلوگرم نقره، ۱۱۰۰ کیلوگرم مس و ۱۱ تن چوب ساج (با دوام بالغ بر ۳۰۰ سال) استفاده شده است، بر عهده دفتر این مرجع تقلید بوده است.در اين ميان ستاد بازسازی عتبات عالیات نیز در نوسازی و بازسازی حرم عسکریین مشارکت دارد. ودر اين راستا دست به اقدامات گسترده اى از آن جمله ساخت مجدد گنبد مطهر وآذين طلاى آن ، ساخت مناره هاوآذين طلاى آن ، ساخت حرم مطهر ورواق ها وصحن هاى مطهر وايوان ها وگسترش سرداب ودهها پروژه ديگر در اين راستا را به عهده داشته ودارد.
سرپرست گروه قلم زني و كارهاي هنري استاد سيد مهدي علمدار، سرپرست گروه نجاري استاد مهدي ديدار، مهندس سازه مهدي خوش نژاد و خطاط كتيبه‌هاي قران حديث و اشعار در مدح اهل بيت (عليهم السلام) استاد موحد هستند. شكل و شمايل كلي از نظر ابعاد شبيه همان ضريح قبلي است اما آن چيزي كه تفاوت محسوسي دارد نماي جديد ضريح است كه بر اساس مهندسي روز و طراحي هنرمندانه، هنرمندان متعهد و علاقه‌مند به ائمه معصومين ساخته شده است.
چوب يكي از مهمترين موادي است كه در ساخت اين ضريح به كار گرفته شده است. چوبي كه در ساخت اين ضريح استفاده شده از مرغوب‌ترين چوب‌هاي موجود در بازار است كه بر اساس تحقيقات دانشمندان و طبق آزمايشات آنها حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ سال استحكام دارد و وزن چوب‌هاي به كار گرفته شده در ساخت ضريح حدود يازده تناست.
نقره خالص درجه عالي موجود در بازار از ديگر موادي است كه در ساخت اين ضريح حدود چهار تن و نيم استفاده شده است. همچنين يك تن و صد كيلو گرم مس و ۶۰ تا ۷۰ كيلو طلا نيز در ساخت اين ضريح استفاده شده است. يكي از مهمترين ويژگي‌هاي اين ضريح سقف معرق كاري شده است و سقف اين ضريح با نقوش زيبا و هنري معرق كاري براى نخستين بار انجام شده است. داخل ضريح عسكريين چهار قبر وجود دارد كه اين قبور مطهر متعلق به امام هادي (ع)، امام حسن عسكري (ع)، حضرت نرگس خاتون مادر امام زمان و همچنين حضرت حكميه خاتون دختر امام جواد هستند و براي هر كدام از اين قبور يك صندوق خاتم كاري شده آماده شده كه روي اين قبور مطهر نصب خواهند شد.
اين ضريح مطهر پس از حدود چهار سال ساخت كه در كارگاهى بدين منظور در قم وبا نظارت دفتر حضرت آية الله العظمى سيستانى ، وبه ويژه نماينده ايشان حضرت حجة الاسلام والمسلمين شهرستانى كه با تلاشى پيگير ودقيق ، تمامى اين مراحل را دنبال مى كردند، سرانجام در هفته پيش با تدابير خاص امنيتى وجز اينها وهماهنگى هاى دو كشور ايران وعراق ، كاروان ضريح مطهر ودرب هاى حرم شريف وبيش از هزار ودويست متر مربع فرش دستبافت كاشان كه ويژه اين مكان بافته شده بود از قم حركت كرده وبحمد الله دو شب پيش به صحن وسراى امامين عسكريين وارد شد. پيش بينى مى گردد كه عمليات نصب ضريح مطهر پس از دو هفته ديگر آغاز شده واميد آن مى رود كه در نيمه شعبان المعظم ، در سالروز تولد حضرت امام زمان عج در اين حرم وضريح زيبا به روى زائران باز شود. ومقدارى از غربت اين مكان كاسته شود.
به اميد آن لحظات زيبا وفراموش نشدنى.
نظر شما