عشوری: داعش به فاز امنیتی در عراق وارد شده است

محمد اکبری: بحران و درگیری سالهاست که با عراق همراه است. فضای پسا صدام ثبات و آرامش به خود ندیده بود که داعش و سیطرۀ طولانی مدت آن به یک بحران بزرگ برای این کشور تبدیل شد. تروریست‌ها، هنوز به طور کامل کشور را ترک نکرده اند که بحران دیگری در شرف وقوع است. 

به جز اینکه موضوع همه پرسی اقلیم کردستان بحرانی بالقوه برای این کشور و منطقه است اما اینکه آینده داعش و تفکر آن در این کشور چه روندی را داراست قابل بحث است. آیا خطرات داعش به کل رفع شده است؟ نسل آینده این گروه چه رویکردهایی خواهند داشت؟ در این باره با محمد رضا عشوری کارشناس و پژوهشگر مسائل گروه های اسلامی گفت و گو کرده ایم که از نظر می گذرانید.

در حالت کلی ارزیابی شما از آینده داعش چیست؟ به نظرتان خطر آن در عراق رفع شده است؟
به طور کل درباره آینده داعش چندین سناریو مطرح است که برخی از آنها بسیار محتمل تر به نظر می رسد.

یک سناریوی محتمل مشخصا در عراق، سناریوی اختفاء و گوشه گیری داعش برای ظهور مجدد در آینده است.

سناریوی دوم انتقال مکان داعش به دیگر کشورهاست. به خصوص اینکه داعش در این چند سال سعی کرده است تا ولایاتی را برای خودش در کشورهای مختلف تشکیل دهد مثل یمن و همچنین لیبی و صحرای سینا در مصر و یا اینکه با دیگر گروه ها مثل بوکوحرام اعلام همپیمانی کرده است. اصطلاحا به این راهبرد داعش «نقطه جوهر» گفته می شود مثل لکه های جوهر روی کاغذ که پخش می شوند و به هم می رسند. واضح این است که این استراتژی با شکست مواجه شده است، به عبارتی داعش هم در نقطه مرکزی یعنی عراق و سوریه مناطق جغرافیایی خودش را از دست داده و هم اینکه ولایاتش در کشورهای مختلف توفیق چندانی نداشتند و استعداد چندان و قابل قبولی هم برای ائتلاف با گروه های رقیب ندارند.

سناریوی سوم بحث ورود داعش به فاز امنیتی و استمرار حضور در عراق و سوریه است. چیزی شبیه آنچه در افغانستان بعد از سرنگونی امارت طالبان اتفاق افتاد. به نظر می رسد که این سناریو در کنار سناریوی اول محتمل‌تر به نظر می رسد. البته نه آنگونه که بتوانند یک بار دیگر ساختار خلافت را برگردانند بلکه تلاش می‌‌شود اسلوب و شیوه دوره زعامت زرقاوی بر القاعده عراق در پیش گرفته بشود.

به نظرتان زمینه هایی که باعث ظهور و حضور داعش در عراق شد از بین رفته است و چنین تفکری نمی تواند بیش از این رشد کند؟
درباره زمینه های حضور داعش در عراق باید گفت که حضور این گروه در واقع مدیون شرایط و فضایی بود که بعد از حضور نظامیان آمریکایی در عراق و خلاء دولت مقتدر مرکزی در عراق به وجود آمد و شرایطی به وجود آمد که گفتمان مذهبی ضد شیعی داعش بسیار مورد توجه قرار گرفت. به هر حال به نظر می رسد که دولت عراق تلاش خواهد کرد تا اجازه ندهد که چنین شرایطی دوباره تکرار شود. البته اکنون دیگر نه آن خلاء سیاسی نظامی ابتدای بحران در آن حد گسترده وجود دارد و نه ارتش عراق شرایط متزلزل چند سال قبل را دارد و از سوی دیگر بازیگران منطقه ای و بین المللی هم به نظر می رسد که بیش از همه تلاش دارند که اهداف خود را از طریق مسیرهای سیاسی در عراق دنبال کنند.

گفته می شود نسل آینده داعش، گروهی به مراتب خشن تر و با فرائتی مرتجع تر از داعش خواهد بود. این گزاره دقیقی می تواند باشد؟
در مورد اینکه نسل آینده داعش چطور خواهد شد به نظر می رسد که هنوز جای تامل بیشتری دارد و معلوم نیست سرانجام چه طیفی و چه جریانی زعامت آن را بر عهده خواهد گرفت. به عنوان مثال همین الان در کمیته تفویض داعش شاهد اختلافات جدی هستیم و می بنیم که جریان های مختلف چطور با هم رقابت دارند و به عنوان مثال درباره حدود تکفیر بیانیه می دهند. این فرضیه که به هر حال امکان ظهور مجدد گروه های مسلح دیگری در صحنه تحولات عراق و سوریه وجود دارد بسیار محتمل به نظر می رسد، اما اینکه گفته می شود جریانی بسیار شدیدتر از داعش و نسلی بسیار تندتر از این جریان ظهور خواهد کرد به نظر می رسد که کمی اغراق آمیز است.

از طرف دیگر نکته بسیار مهم این است که اتفاقات موصل بسیار بر گفتمان جریان داعش تاثیر منفی داشت و آن حالت رمزگونه و اقتدارآمیز خلافت داعش را زیر سئوال برد و همین مسئله این احتمال را تقویت خواهد کرد که در آینده نسل های جدید متمایل به گفتمان سلفگرای جهادی متمایل به جریان القاعده شوند. هرچند عملگرایی القاعده هم چه در سوریه و چه در دیگر مناطق توفیق چندانی از سوی رهبری این گروه یعنی ایمن الظواهری نداشته است .

با این حال شواهد و قرائن حاکی از این است که رهبران نسل آینده جریان القاعده برای اینده برنامه های جدی تری در نظر دارند به ویژه آنکه به نظر می رسد حمزه بن لادن فرزند اسامه بن لادن در آینده این گروه نقش آفرین خواهد بود. القاعده تلاش خواهد کرد تا از شکست های مکرر داعش نهایت استفاده را ببرد تا بار دیگر خود را به عنوان پیشتاز جریان سلفی جهادی در جهان اسلام معرفی نماید. به نظر نمی رسد که رهبران باقی مانده داعش در آینده بخواهند که ائتلافی با القاعده داشته باشند اما شخصا فکر می کنم که نیروها و عناصر داعش در آینده بیش از گذشته به جریان القاعده نزدیک خواهند شد چرا که مجال دیگری برای حضور در این عرصه غیر از القاعده نخواهند داشت.

گفتمان داعش مبتنی بر یک سری زمینه های اجتماعی و سیاسی و ایدئولوژیک بود. حضور نظامیان خارجی در عراق، تقویت گفتمان مذهبی و طائفه ای در دفاع از اهل سنت ، حضور دیدگاه های ناسیونالیستی بعثی و همچنین وجود نظریه اولویت عمل جهادی از جمله ارکان تقویت گفتمان داعش بود که طی سالها به تقویت چنین نگاهی در این منطقه انجامید به همین دلیل است که همچنان ظرفیت لازم برای ظهور مجدد گفتمان داعش در منطقه وجود دارد اما بعید به نظر می رسد که بار دیگر به زودی این طرز تفکر مجالی برای عرض اندام در عرصه میدانی داشته باشد.

31249