نگاهی به روابط ایران و سازمان‌های بین‌المللی

مینا علی اسلام :سازمانهای منطقه ای و بین المللی یکی از این پتانسیل هاست که با استفاده صحیح از آنها می توان تهدید تحریم را به فرصتی برای دیپلماسی و اقتصاد کشور تبدیل کرد.

یکی از تابعان حقوق بین الملل سازمانهای بین المللی هستند. این سازمانها به دو دسته سازمانهای بین الدول یا دولتی و سازمانهای غیر دولتی تقسیم می شوند.

سازمانهای بین المللی از جهات جغرافیایی به سازمانهای جهانی، سازمانهای قاره ای یا منطقه ای و سازمانهای میان قاره ای نقسیم می شوند.

سازمان بین المللی عبارت از اجتماع نهادینه گروهی از کشورهاست که به منظور تحقق هدفهای معین و مشترک در زمینه های مختلف اقتصادی سیاسی فرهنگی و غیره با یکدیگر همکاری می کنند.

مبنای تاسیس هر سازمان بین المللی"معاهده موسس" است که به منزله اساسنامه آن سازمان است. این معاهده، یک سند چند جانبه بین المللی است.

ایران طی سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال‌های مختلف موضع‌گیری‌های متفاوتی در قبال سازمان‌های بین‌المللی مربوط داشته است. سازمان‌هایی که جمهوری اسلامی با آنها مرتبط یا دخیل بوده است، بسیارند؛ ولی جالب آنکه این تأثیر و تأثر همواره حالتی صعودی و نزولی به خود می‌گیرد. مواضع اخیر شورای حکام آژانس انرژی اتمی بهانه‌ای شد تا روابط ایران نه تنها با IAEA بلکه با دیگر سازمان‌های بین‌المللی نیز مورد کنکاش قرار گیرد.

در ادامه می توانید روابط جمهوری اسلامی با سازمان های بین المللی مهم را مرور کنید:

سازمان ملل متحد: سازمانی بین‌المللی است که در ۱۹۴۵ میلادی تأسیس و جایگزین جامعه ملل شد. مقر سازمان ملل متحد در نیویورک است و کشورهای عضو و موسسات وابسته در طول هر سال با تشکیل جلسات منظم در مورد امور بین‌المللی و امور اجرایی مربوط به آنها تصمیم‌گیری می‌کنند.

در 5مارس 1945، حکومت ایالات متحده­ امریکا به نیابت از حکومت‌های بانی پیشنهادهای دامبارتن­اوکس، از ایران دعوت کرد که جهت تدوین منشور ملل متحد، نماینده‌ای را به کنفرانس ملل متحد که در 25آوریل 1945در سانفرانسیسکو تشکیل می‌شد، اعزام دارد. به این ترتیب ایران 15مهر 1333 هجری شمسی عضویت این سازمان را بدست آورد.

اما همواره روابط ایران و شورای امنیت به عنوان اصلی ترین نهاد سازمان ملل متحد بخش اعظم روابط ایران و این سازمان را تشکیل داده است. در دروان قبل از انقلاب نخستین موضوعی که از آغاز تشکیل شورای امنیت به شورا برده شد شکایت ایران علیه شوروی در خصوص مداخله­ شوروی در امور داخلی ایران و عدم تخلیه نواحی شمالی کشور بود. دومین مسئله­ مهم­­، شکایت انگلستان از ایران به خاطر موضوع نفت جنوب بود. سومین موضوع در روابط ایران و شورای امنیت، انتخاب ایران به عضویت شورا بود. مسئله­ دیگری که در روابط ایران و شورا مطرح بود، مسئله­ بحرین بود.

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، اولین موضوعی که در رابطه­ جمهوری اسلامی ایران با شورای امنیت مطرح شد مسئله گروگان‌های امریکایی در ایران بود. شکایت جمهوری اسلامی ایران به شورای امنیت سازمان ملل درباره­ حمله­ ناو امریکا به هواپیمای مسافربری ایران در 3ژوئیه 1988(12/4/1367) نیز از جمله پرونده هایی بود که از سوی ایران مطرح شد؛ موضوعی که منجر به نابودی هواپیما و 290 شهادت 290 نفر از سرنشینان این هواپیمای ایرانی شده بود.

مسئله‌ دیگر در تاریخ روابط ایران و شورای امنیت­­، قطعنامه­ 598 (20 ژوئیه 1987) می­باشد، این قطعنامه در حالی تصویب شد که شورای امنیت و قدرت‌های بزرگ مصمم بودند به جنگ ایران و عراق که در آن زمان حدود 7 سال طول کشیده بود پایان دهند.

اکنون مهمترین بعد ارتباط ایران و شورای امنیت را قطع نامه های تحریمی این شورا علیه ایران تشکیل می دهد. با اوج گیری برنامه هسته ای ایران روند صدور این قطع نامه ها نیز  صعودی شد. ایران همواره شورای امنیت را نهادی تحت تسلط قدرت های بزرگ و دارای حق وتو دانسته و حق وتو را نیز ابزاری برای تحقق منافع این قدرت ها می داند.

پرونده ایران در تاریخ هجدهم اسفند ۱۳۸۴مطابق با هشتم مارس ۲۰۰۶ از سوی شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت ارجاع شد. قطعنامه ۱۹۲۹ آخرین و جدیدترین قطع نامه صادره این شورا علیه ایران است. این قطع نامه ششمین قطعنامه شورای امنیت است که در چهار سال گذشته درباره برنامه اتمی کشورمان صادر می شود. قطعنامه هایی که شورای امنیت تاکنون درباره برنامه اتمی ایران صادر کرده، ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد است که به تهدید های صلح جهانی می پردازد.

اوپک: ایران در اولین سال تشکیل اوپک دبیر کل این سازمان بود و این ریاست سه سال به طول انجامید. اکنون نماینده ایران در این سازمان محمدعلی خطیبی است.

سازمان کشورهای صادر کننده نفت یا اوپک در سال 1960 میلادی به پیشنهاد ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا ایجاد شد. این سازمان اولین جلسه خود را در روزهای 10 تا 14 سپتامبر سال 1960 میلادی در بغداد برگزار کرد. هم اکنون اوپک 12 عضو دارد که در قاره های مختلف جهان واقع شده اند. ایران دومین کشور بزرگ تولید کننده نفت در اوپک است و همین مساله سبب می شود تا تحولات سیاست های صنعتی این کشو و تنشهای ژئو پولتیکی آن روی بازار نفت تاثیر بسزایی به جای گذارد. در سال گذشته ایران 3 میلیون و 700 هزار بشکه نفت تولید کرد که تنها 50 هزار بشکه کمتر از کل ظرفیت تولیدی کشور بود. ایران تا به حال یک بار دبیر کل اوپک بود و یک بار میزبانی کنفرانس اوپک را در مارس 2004 میلادی برعهده داشته است. تجربه دو دهه گذشته نشان می دهد که هرگونه تحدید ایران در حوزه انرژی به طور مستقیم وغیر مستقیم در موازنه بازار انرژی و نوسانات قیمتی تاثر گذار است. این موضع از این جهت بیشتر مورد توجه قرار گرفته است که با توجه به بحران نفتی - زیست محیطی خلیج مکزیک می توان پیش بینی کرد که فعالیتهای اکتشافی و استخراجی نفت ایالات متحره امریکا از این پس با محدودیت هایی مواجه خواهد شد که همین امر نقش ایران به عنوان یکی از اعضای اوپک را دو چندان و وابستگی به نفت ایران را مضاعف خواهد کرد.

اوپک گازی: ایران و 14 کشور بزرگ صادرکننده گاز با تشکیل یک دفتر اجرایی شبیه دبیرخانه اوپک، نخستین گام ها را برای تاسیس سازمان کشورهای صادرکننده گاز برداشته اند. کشورهای ایران، روسیه، عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی، ونزوئلا، نیجریه، مصر و الجزایر اعضای مجمع کشورهای صادرکننده گاز هستند. در حالی که این سازمان به ابتکار و پیشنهاد جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت اما در ساختار آن هیچ ایرانی حضور ندارد که همین موضوع باعث در حاشیه قرار گرفتن کشورمان به عنوان پیشنهاد دهنده شده است. اما از این جهت که تعیین سیاست های حوزه گاز توسط کشورهای اصلی صاحب این انرژی تعیین می شود یک گام موفق محسوب شده و از این پس برنامه ریزی مدیران حوزه انرژی و دیپلماسی کشورمان برای نقش آفرینی مثبت در این سازمان ضروری به نظر می رسد.

سازمان کنفرانس اسلامی: در حالی که عضویت در جنبش غیرمتعهدها بیشترین نفع را عاید کشورمان کرده است، فعالیت دیپلماتیک ایران در سازمان کنفرانس اسلامی از دیگر پیمان های منطقه ای و بین المللی چشمگیر تر بوده است. اوج این مسئله به دوران ریاست ایران بر سازمان مذکور برمی گردد که نقطه عطفی در تاریخ سیاست خارجی کشور مان محسوب می شود. در این دوره تهران تلاش کرد تا سیاست تنش زدایی و رفع سوءتفاهم با کشورهای منطقه و جهان را پیاده نماید.

می توان امور مذکور را از دستاوردهای سیاسی ریاست ایران بر سازمان کنفرانس اسلامی دانست:

قبول ایده گفت وگوی تمدن ها؛ اعتمادسازی میان کشورهای اسلامی؛ افزایش همکاری سازمان کنفرانس اسلامی با سایر سازمان های بین المللی مانند سازمان ملل، اکو، اتحادیه عرب، سازمان وحدت آفریقا و جنبش عدم تعهد، تشکیل اتحادیه بین المجالس اسلامی؛ بررسی بحران کوزوو و برگزاری اجلاسی در سطح وزرای خارجه کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی در ژنو و اعزام هیأت هایی به منطقه بحران؛ مشارکت در کاهش بحران در روابط سوریه و ترکیه و تلاش برای حل بحران های عراق و الجزایر و دست آخر مقابله دیپلماتیک با تجاوز به بیت المقدس از سوی رژیم صهیونیستی.

جنبش عدم تعهد: جنبش غیر متعهدها که در حال حاضر ۱۱۴ عضو دارد اما این جنبش با هدف اولیه ایجاد قدرتی در برابر نظام دو قطبی حاکم بر جهان دوره جنگ سرد تشکیل شد. به نظر می  رسد که در حال حاضر مقابله با سیاست های یک جانبه گرایانه آمریکا در جهان به هدف اصلی این جنبش مبدل شده باشد.

شاید بتوان جنبش عدم تعهد را مفیدترین سازمان بین المللی دانست که ایران بعد از سازمان ملل به عضویت آن درآمده است. به نظر می رسید که مهم ترین اقدام حمایتی جنبش غیرمتعهد ها در قبال کشورمان، تلاش برای عدم محکومیت ایران در آژانس بین المللی انرژی هسته ای بوده است هر چند بسیاری از اعضای این جنبش در رای گیری های شورای امنیت یا شورای حکام آژانس به نفع ایران رای نداده اند اما پتانسیل های دیپلماتیکی که ذیل جنبش عدم تعهد هر چند به صورت نسبی وجود دارد می توان به عنوان ابزاری برای پیشبرد دیپلماسی کشورمان به کار آید و علاوه بر این می توان با ابتکار عمل طرح هایی برای فعال کردن منطقه ای کشورهای عضو جنبش عدم تعهد را ارائه کرد با توجه به اینکه ایران کمتر از دو سال دیگر میزبان سران عدم تعهد خواهد بود.

آژانس بین المللی انرژی اتمی: آژانس هسته‌ای هم‌اکنون مهم‌ترین سازمان بین‌المللی است که جمهوری اسلامی  ایران با آن مواجه بوده و پرونده مفتوح هسته ای ایران چند سالی اسنت که یکی از دستورکارهای سیاسی شده آن شده است. این سازمان یکی از زیر مجموعه های سازمان ملل متحد است و ایران به عنوان عضوی از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای( ان پی تی) از مزایای همکاری این نهاد بین بین المللی برای کسب و توسعه فن آوری هسته ای صلح آمیز می تواند بهره گیری کند اما امروزه با توجه به تسلط مسائل سیاسی بر مسائل فنی رابطه ایران و آژانس، تهران این همکاری را یک سویه می داند. 

علاوه بر سازمانهای بین المللی و منطقه ای شمرده شده، ایران در سازمان های بین المللی منطقه ای مهم دیگری نیز عضویت دارد که در ادامه به آنها اشاره می کنیم:

 -سازمان همکاری های منطقه ای، اکو: سازمان اکو در سال ۱۳۴۳ با عضویت سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه و یا چتر حمایتی ایالات متحده تشکیل شد. این سازمان که در آن زمان سازمان عمران منطقه ای یا «آر.سی. دی» نام داشت، هدف عمده خود را عمران منطقه، توسعه اقتصادی و بالا بردن سطح رفاه ساکنان کشورهای عضو اعلام کرده بود. با پیروزی انقلاب اسلامی که قطع پشتیبانی آمریکا از این سازمان را به دنبال داشت «آر.سی.دی» دچار رکود شد تا بعد از چندین سال که ایران ضرورت توسعه همکاری های منطقه ای را از اهداف اصولی سیاست خارجی خود عنوان کرده بود، «آر.سی.دی» با نام جدید سازمان همکاری اقتصادی اکو احیا شود. کشورهای عضو اکو به رغم موقعیت مناسب ژئوپلتیک و هم مرزی با اروپا، خلیج فارس و سه کشور بزرگ روسیه، چین و هند و همچنین بهره مندی از ۱۲ میلیارد بشکه ذخیره نفت و ۱۳۵ تریلیون مترمکعب گاز به علت اختلافات و رقابت های سیاسی نتوانسته اند همکاری موثری با هم داشته باشند و به ویژه مشکلات ناشی از رژیم حقوقی دریای خزر، همکاری ها و روابط اقتصادی آنان را همواره تحت الشعاع قرار داده است. در همین راستا می توان به تنش ایران و جمهوری آذربایجان بر سر مالکیت ذخایر نفتی دریای خزر اشاره کرد که علاوه بر این گرایش شدید برخی از این کشورها به غرب و علاقه مندی آنان به گسترش «ناتو» تهران را نگران کرده است. دیگر کشورهای اکو نیز اختلافات فراوانی به خصوص در حوزه مسائل نفت دارند، به عنوان مثال آذربایجان و ترکمنستان بر سر حوزه نفتی سردار (کاپاز) واقع در میانه دریای خزر اختلاف دارند و این امر تا کنون به نتایجی همچون فراخوانی سفیر ترکمنستان از باکو منجر شده است.

به نظر می رسد که اکو و سازمان های مشابه آن در منطقه بدون وجود چتر حمایتی یک قدرت بزرگ تر که عامل همگرایی کشورهای عضو باشد، موفقیت چندانی کسب نکرده اند و ایران نیز با توجه به اختلافات خود با کشورهای عضو نمی تواند چندان امیدوار به حمایت این سازمان از خود در جریان مناقشات بین المللی باشد. اما در عین حال این سازمان فرصت مشترکی را برای کشورهای عضو فراهم کرده است تا با اشتراک منافع و مزیت های نسبی یکدیگر راهبردهای کلانی را برای بهره گیری از مزیت ها طراحی کنند. موضوعی که می تواند با ابتکار عمل ایران اجرایی شود و قابلیتهای دیپلماتیک و پتانسیل های اقتصادی و فرهنگی کشورمان را در این مسیر بارور کند.

ایران در دو سازمان بین المللی که یکی زیر مجموعه سازمان ملل متحد است و دیگری یک سازمان آسیایی است نیز به عنوان عضو ناظر پذیرفته شده است: 

سازمان تجارت جهانی: این سازمان تنها سازمان بین المللی است که در ارتباط با مقررات تجارت جهانی فعالیت می کند. هدف اصلی WTO تضمین روند ملایم، آزاد و مطابق برنامه در زمینه تجارت جهانی است. ارتباط ایران با این مرکز جهانی بیشتر در پشت درهای بسته‌ آن بوده است. درخواست‌های پی در پی ایران و مخالفت‌های مکرر ایالات متحده راه‌یافتن به این سازمان را بسیار دور دست کرده است. هم‌اکنون مخالفت سیاسی جای خود را به موانع اقتصادی داده است.

سازمان همکاریهای شانگهای: ایران در کنار هند و پاکستان به عنوان عضو ناظر در سازمان شانگهای و کشورهای چین، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان و ازبکستان به عنوان اعضای این سازمان مطرح هستند. عضویت ایران در سازمان همکاری های شانگهای به ارتقای نقش ژئوپلیتیک آن در منطقه و جهان می انجامد. نگاه امریکا نسبت به شانگهای و نگاه ایران نسبت به سیاست خارجی امریکا و نیز مسأله بحران تجارت و انرژی در منطقه آسیا و همچنین مسائلی از قبیل مبارزه با تروریسم، خشونت های قومی، مبارزه با مواد مخدر و منازعات مرزی از مهم ترین انگیزه های طرح مسأله پیوستن ایران به شانگهای یا ادامه همکاری ها با این سازمان است. اما جالب است که پس از صدور قطع نامه چهارم شورای امنیت علیه ایران اعضای این سازمان ایران را از حضور به عنوان عضو ناظر نیز محروم کرده اند و اکنون وضعیت عضویت ناظر ایران در شانگهای در پرده ای از ابهام قرار دارد.

اهمیت عضویت در سازمان های بین المللی فوق برای هر کشوری در وجهه حقوقی و بین المللی است که برای اعضا ایجاد می کند همچنین بهره مندی از مزایای همکاری و همگرایی در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و دینی برای اعضای هر سازمان بین المللی منطقه ای یا جهانی اهمیت دارد. این عضویت پشتوانه مهمی در حمایت از اعضا خواهد بود. به تعبیری دیگر اهمیت و ضرورت پیوستن به سازمان­های بین­المللی از آنجا ناشی می­شود که هر­یک از آن­ها ضمن این­که کانونی برای تبادل نظر و هم­فکری تلقی می­شوند، می­توانند بخشی از نیازمندی­های اعضاء خود را که به­تنهایی از عهده­ انجام آن بر­نمی­آیند، مرتفع ساخته و گوشه­ای از مشکلات را حل و فصل کنند.

باید دید که با توجه به عضویت ایران در هر یک از سازمان های مذکور، تا چه اندازه این سازمان نیز در برابر تحریم های ایران و فشارهای بین المللی از عضو خود حمایت خواهند کرد و در مقابل تا چه اندازه تشدید فشارهای بین المللی بر روابط ایران و این سازمان ها تاثیر خواهد گذاشت. 

 ایران به عنوان یکی از اعضای جامعه بین المللی نقش تعیین کننده ای در سازمان ملل داشته است. اما این عضویت موثر و مثبت برخی اوقات با مواجهه ای منفی از سوی قدرتهای تعیین کننده سیاستهای سازمان ملل تبدیل شده است تا جایی که به عتقاد برخی تحلیل گران در صورت خروج پرونده ایران از دستور کار سیاسی شورای امنیت سازمان ملل و بسته شدن پرونده فنی با شرایط خاص در آژانس انرژی اتمی، پرئنده هایی دیگر برای ایران در دیگر سازمان های بین المللی باز خواهد شد.

ایران به تازگی توانسته با حضوری مثبت در کمیسیون عالی حقوق بشر از باز شدن بابی جدید برای فشارهای مضاعف بر کشورمان جلوگیری کند اما باید توجه داشت که برخی سازمان های دیگر همچون سازمان جهانی کار در این میان به عنوان عوامل تهدید کننده ای که می توانند مشکلاتی را در آینده برای کشورمان ایجاد کنند به حساب می آیند. موضوعی که برنامه ریزی و رفع بهانه های آتی را می طلبد.