در نگاهی کلی می‌توان هم عامل محیط را در شکل‌دهی به شهر مؤثر دانست و هم عامل انسانی را. توجه به محیط از آن جنبه مهم است که تأمین امنیت و آسایش مردم جامعه به عنوان شهروندان بسیار مهم است و می‌تواند به عنوان یکی از عوامل شکل‌دهنده سیمای شهر به عنوان پاسخ به نیاز مردم مطرح باشد.
در طول چندین دهه که بُعد انسانی در برنامه‌ریزی شهری نادیده گرفته شده، مردم با این که همچنان فضاهای شهری را به گستردگی مورد استفاده قرار می‌دهند هر روز بیش از پیش بازخوردهای ضعیف می‌بینند که از آن جمله می‌توان فضای محدود، موانع، آلودگی صوتی، آلودگی هوا، خطر تصادف و به طور کلی موقعیت‌های نامطلوب برای شهروندان را برشمرد.
روش‌های توسعه نامطلوب شهری کارکردهای اجتماعی و فرهنگی فضاهی شهری را به محاصره درآورده است و کارکردهای سنّتی فضای شهر به عنوان محل ملاقات و تبادل آراء اجتماعی شهروندان کاهش یافته، مورد تهدید قرار گرفته و یا حذف شده است.
از سویی دیگر، توسعه سریع شهرهای امروز کشور، باعث پراکندگی عناصر شهر در سازمان شهر گردیده است. فقدان سیاست‌های صحیح توسعه کاربری‌های شهری موجب گسیختگی استخوان‌بندی اصلی شهرها شده و متأسفانه شهرها از انسجام ساختاری برخوردار نیستند. اگرچه امروزه از توسعه‌های شهری گریزی نیست و به ناچار باید مثل دیگر نقاط جهان پیشرفت و توسعه شهری داشت، اما مشکل از جایی شروع می‌شود که در شهرسازی امروز کشور، توسعه شهری همه‌جانبه فراموش شده است؛ به گونه‌ای که توسعه‌ای نامتوازن از لحاظ اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ساخت‌وساز شهری در شهرها گسترش یافته است.
شاید بتوان «پایداری» در توسعه را مفهومی دانست که باید با تأکید بیشتر در شهرسازی امروز کشور مدنظر قرار گیرد. در تعریف توسعه پایدار شهری بر لزوم توجه به بهبود کیفیت زندگی در یک شهر که شامل اجزای اقتصادی، اجتماعی، سازمانی، سیاسی، زیست‌محیطی بدون تحمیل مشکلات به نسل‌های آینده است تأکید شده است، مشکلاتی که منجر به کاهش سرمایه طبیعی و افزایش بدهی‌های محلی می‌شود. توسعه پایدار، پارادایمی الهام‌بخش است که طی ۲۵ سال گذشته حکومت‌ها، سازمان‌های تجاری و شهروندان نیز آن را به عنوان یک اصل راهنما پذیرفته‌اند و برای رسیدن به اهداف مورد نظر و سنجش آن راهکارهایی اندیشیده‌اند. موضوع توسعه پایدار شهری از جمله مباحث مهم در شهرسازی معاصر است که بخش عمده‌ای از ادبیات علمی توسعه شهری و نیز سیاست‌ها، برنامه‌ها و طرح‌ها را به خود معطوف ساخته است. برای دست‌یابی به توسعه پایدار در بافت‌های شهری توجه به مؤلفه‌های کالبدی شهری، هویت شهری و استفاده بهینه و مناسب از این ویژگی‌ها، می‌تواند به عنوان ابزار مناسب و قابل درک مدنظر قرار گیرند. مؤلفه‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی که جنبه کیفی دارند، مؤلفه‌های کالبدی می‌توانند جنبه عینی داشته و به صورت فیزیکی، جایگاه و نقش خود را به نمایش گذارند. مبحث مؤلفه‌های کالبدی توسعه پایدار شهری دست‌رسی‌ها، عملکردها، فرم و شکل ساخت‌وسازها مدنظر قرار گرفته‌اند که شامل ارتقاء سیستم دسترسی، استفاده از کاربری مختلط، فشرده‌سازی و تمرکز کاربری‌ها و افزایش میزان کارایی، فرم و عملکرد بافت -بوم‌شناختی- خوانایی و ایجاد هویت می‌باشد.
در شهرها، مفاهیم پایداری و توسعه پایدار شهری بر پایه طرفداری از منطق و ابعاد اکولوژی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فضایی و نیز تقابل این ابعاد است. هرچند همواره به مزایای زیست‌محیطی و اجتماعی پایداری توجه شده است اما جنبه‌های سودآوری اقتصادی کمتر مورد توجه واقع شده است. بر این اساس بررسی و تبیین نظریه‌های شهر پایدار و توسعه پایدار شهری در فرایند بازآفرینی، نوسازی و به‌سازی شهری نیز لازم و ضروری است. مفهوم شهر پایدار شهری است که به دلیل استفاده اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش از حد ضایعات و بازیافت آن تا حد امکان و پذیرش سیاست‌های مفید در دراز مدت، قادر به ادامه حیات خود باشد. بنابراین می‌توان گفت که به‌سازی و نوسازی و حیات‌بخشی با هدف توسعه پایدار هماهنگی فراوانی دارد و اقدامات نوسازی و به‌سازی شهری به دنبال تحقق توسعه پایدار شهری است. می‌توان گفت ایده پایداری، مفهومی است که چهار مؤلفه زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی را توأماً مورد توجه قرار می‌دهد.
اما متأسفانه ناهنجاری‌های سیمای شهرها و همچنین ناهنجاری‌ها و معضلات سکونت در شهرها و عدم توجه به روانشناسی محیطی در طراحی‌های صورت گرفته حاکی از عدم توجه به توسعه مطلوب شهرها و نیز عدم توجه به توسعه پایدار شهرهای کشور است. بر طبق قانون تشکیلات، وظایف و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران مصوب سال ۱۳۷۵ ارتباط با تحقق‌پذیری برنامه‌های توسعه شهر در راستای تحقق اسناد توسعه شهری مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین از مسئولیت‌های شورای شهر برنامه‌های شهری و توسعه شهری، مدیریت شهری و زمینه‌های جذب درآمدهای پایدار شهری، حقوق مدنی و جلب مشارکت اقشار مختلف و توجه به حقوق شهروندی عنوان شده است. اما آیا به راستی تا چه حد در توسعه‌های امروز شهری به مردم و حقوق شهروندی آنها اهمیت داده می‌شود؟
باید تلاش نمود که اخلاق در امور شهرسازی مورد توجه بیشتری قرار گیرد. اما در این میان ذکر این نکته مهم است و این‌که آیا با تخلفاتی که تأثیری نامطلوب بر سیمای شهر می‌گذارند هم برخورد می‌شود؟ و اگر برخورد می‌شود فقط در پرداخت مبالغی به عنوان جریمه است؟ با تخلفاتی همچون فروش تراکم و شهرفروشی، یا از بین بردن هویت کالبدی شهر چگونه برخورد می‌شود که متأسفانه علت را باید در مجوزهایی دانست که صادر می‌شود و هر روز سیمایی را برای شهرها رقم می‌زند که متأسفانه به دور از هویت واقعی خود است.
شاید بتوان ساده‌ترین حق مردم و شهروندان را از زندگی، دوری از آلودگی‌های شهری دانست. اما آیا تدبیری برای چگونگی قرارگیری ساختمان و چگونگی تدبیر برای ارتفاع ساختمان که از مسایلی است که ارتباط مستقیم با مؤلفه‌های طبیعی هویتی هر شهر دارد اندیشیده می‌شود یا همه چیز قربانی مسائل اقتصادی شده است؟ و این خود مسئله‌ای است که متأسفانه حقوق شهروندی را نیز خدشه دار کرده است. قابل ذکر است که معماران سنّتی شهرها را بر اساس «رون شهری» بنا می‌کردند و به تمام مؤلفه‌های هویت طبیعی و در واقع به بوم و اقلیم منطقه توجه می‌کردند. این در حالی است که امروزه فقط توجه به ساخت و ساز در شهرها مد نظر است و نه توجه به بوم و بستر و اقلیم منطقه و همین موجب شده که چهره تمام شهرها یکسان باشد.
همان گونه که ذکر گردید شهرها و ساختمان‌های آن باید آرامش و آسایش را برای مردم به همراه داشته باشد.
شاید بتوان اهدافی را که در شهرهای امروز باید به آن دست یافت، ایجاد محیط زیست بهتر برای مردم (به گونه‌ای که با ایجاد کارآیی بیشتر و ایجاد برابری و عدالت اجتماعی برای مردم همراه باشد)، توسعه همه‌جانبه شهر (به گونه‌ای که از منظر اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی مدنظر باشد)، توجه به ارتقاء عملکرد و زیبایی در ساخت‌وساز (که البته با توجه به محیط مناسب شهروندان برای سکونت و همچنین توجه به هویت معماری و شهرسازی اصیل ایرانی همراه باشد)، توجه به برنامه‌ریزی شهری (به‌گونه‌ای که ایجاد تعادل در نحوه استفاده از زمین‌شهری را به همراه داشته باشد) و توجه به ضوابط مربوط به نحوه استفاده از زمین (به گونه‌ای که در تفکیک و احداث ساختمان‌ها نیز مسائل انسانی مدنظر قرار گیرد)، دانست.
بنابراین با توجه به موارد مذکور جایگاه توجه به «مهندسی ارزشی» در شهرسازی مشهود است. چرا که آینده ساخت‌وسازهاست که سیمای شهرها را رقم می‌زند.
ارتقای کیفی سیمای شهرها فقط توجه به آینده ساخت‌وسازها نیست. در ماده ۲ قانون نظام مهندسی و کنترل ساختمان به حمایت از مردم به عنوان بهره‌برداران از ساختمان‌ها و فضاهای شهری و ابنیه و مستحدثات عمومی و همچنین رشد و اعتلای مهندسی در کشور به صورت آشکار، اشاره شده است. در این راستا دست‌یابی به چشم‌انداز شهرهای زنده، امن، پایدار و سالم و به طور کلی افزایش توجه به بُعد انسانی شهرسازی و نیز هویت به عنوان مؤلفه‌ای قابل توجه در سیمای شهر، بیانگر تقاضای روشن و قوی برای کیفیت شهری بهتر است. متأسفانه سرمایه‌گذاری برای بعد انسانی در شهرسازی امروز کشور در قیاس با سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی و اقتصادی بسیار پایین است. به امید روزی که بتوان سیمای شهرهای کشور را واجد هویت دانست و به امید روزی که بُعد انسانی در شهرسازی کشور مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
* رئیس گروه نخصصی معماری سازمان نظام مهندسی ساختمان کشور و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شیراز
۲۲۳۲۲۳
نظر شما