مهدی خاکی‌فیروز: گاردساحلی قزاقستان، هر روز آمار کشفیات جدید خود را روی تارنمای اینترنتی‌اش منتشر می‌کند. مسئولان ایران در مصاحبه‌های رسانه‌ای خود، خواستار پیگیری مرگ و میر فک‌های خزر می‌شوند اما کسی آنها را جدی نمی‌گیرد. گفته می‌شود دولت ایران برای دستیابی به امتیاز حفاری‌های نفتی در دریاچه خزر، چشم خود را روی بسیاری از آلودگی‌ها می‌بندد و اعتراض‌های جسته و گریخته آن نیز، بیشتر کاربرد داخلی دارد.
Redlist IUCN را همه طرفداران حفاظت از محیط‌زیست به خوبی می‌شناسند، یک فهرست از موجودات زنده در حال انقراض. مطالعات انجام شده توسط برنامه محیط‌زیست دریای خزر (وابسته به ملل متحد) نشان می‌دهد 441 گونه فیتو پلانگتون، 315 گونه زئوپلانگتون، 380 گونه زوبتو، 133 گونه ماهی، 125 گونه پستاندار دریایی و خشکی و 466 گونه پرنده در دریای خزر و مناطق پیرامون آن زیست می‌کنند. این گنجینه‌ای بزرگ است اما گنجینه‌ای که از همه سو مورد حمله قرار گرفته و اگر از آن به‌خوبی محافظت نشود، شاید تا 10 سال آینده، میراث مهمی از آن باقی نماند. بخش مهمی از فهرست امسال Redlist IUCN به خزر اختصاص دارد.
حدود 10گونه زئوپلانگتون، 20 گونه زوبنتور، 27 گونه ماهی، 41 گونه پستاندار آبی و خشکی و 63 گونه پرنده در این فهرست جای دارند. یعنی آنکه با ادامه روند موجود، احتمال انقراض آنها بسیار زیاد است. صدیقی از مسئولان سازمان محیط زیست در این خصوص می‌گوید: «اتحادیه جهانی حفاظت از محیط زیست در فهرست سال 2008 خود، فک خزر را جزو گونه‌های در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی کرده است. طی سال‌های گذشته به دلیل آلودگی‌های ویروسی، تعدادی از جمعیت فک‌های خزر کاسته شده است.
بخشی نیز به دلیل صید کاسته شده است. همچنین ذخایر کیلکا به عنوان منبع اصلی تغذیه فک‌ها، به دلیل حضور شانه‌دار مهاجم، کاهش یافته و این امر موجب وخیم‌تر شدن وضعیت این جانور شده است».
وی تصریح می‌کند: «مطالعات اخیر برنامه محیط زیست دریای خزر نشان می‌دهد که تعداد تخمینی فک‌های زنده به کمتر از 110 هزار قطعه می‌رسد. از سوی دیگر، کاهش ضخامت پوشش یخ نیز می‌تواند یکی از تهدیدهای اصلی فک خزر باتوجه به گرم شدن زمین، طی سال‌های آینده باشد».
سکوت در برابر خرس قطبی
هر چند کاهش منابع تغذیه‌‌ای کیلکا بیماری‌های ویروسی و کاهش ضخامت یخ در کاهش جمعیت فک‌های خزر نقش دارد ولی مشکل اصلی را باید در جای دیگری جست‌و‌جو کرد.
فک‌ها با مرگ خود، زنگ خطر آلودگی روزافزون آب‌های خزر را به صدا در می‌آورند. مسئله اینجاست که عوارض این آلودگی، به انقراض فک‌های خزر محدود نمی‌شود. خزر یک دریاچه با آب شیرین است و به همین دلیل، اهمیت چندانی ندارد که آلودگی در کدام نقطه آن تولید شود. امسال مسئولان وزارت بهداشت به مسافران تابستانی توصیه کردند که از شنا کردن در برخی نقاط ساحل خزر اجتناب کنند. ممکن است هشدارهای سال آینده جدی‌تر باشد. وجود سموم کلری د.د.ت یکی از مهم‌ترین عواملی است که خطر انقراض فک را شدت می‌بخشد. مطالعات مستقل نشان می‌دهد این سموم در 3 نقطه باکو، آستارا و تنکابن بیش از سایر نقاط دریاست. گروه‌های طرفدار محیط زیست معتقدند آلودگی‌های زیست محیطی، سیستم ایمنی فک‌ها را از بین برده و آنها را نسبت به ویروس‌ها آسیب‌پذیر کرده است.
یکی از مهم‌ترین منابع آلاینده خزر، رود ولگاست. در سال‌هایی نه چندان دور، رهبران اتحادیه جماهیر شوروی کارخانه‌های غیر استاندارد را در اطراف این رودخانه گسترش دادند، آنها فقط به افزایش آمار تولیدات خود در مقابل آمریکا اهمیت می‌دادند و در این مسابقه، توجه چندانی به مسائل زیست‌محیطی نداشتند. مسئولان کنونی روسیه نیز این کارخانه‌ها را با همه آلایندگی آن همچنان فعال نگه داشته‌اند. طبیعی است هزینه این تصمیم مقامات شوروی سابق و روسیه را همسایگان شمالی و جنوبی خزر می‌پردازند. به ویژه آنکه ابهام در رژیم حقوقی خزر و دیپلماسی انفعالی سایر همسایگان خزر، همچون ایران امکان اعتراض جدی در این زمینه را سلب کرده است.
رقیب ماهیگیرها
فک‌های خزر حدود 50 سال عمر می‌کنند. این فک‌ها به دلیل علاقه به سواحل کم شیب، بیشتر تمایل دارند که به سواحل ایران نزدیک شوند. محل زندگی آنها، تابستان، پاییز و بهار در نزدیکی سواحل ایران است. اگر این روزها سری به ساحل نه چندان زیبای خزر بزنیم، لاشه‌های این حیوان زیبا را خواهیم دید؛ با ردی از ضربات نیزه و پتک.
کامران زلفی‌نژاد مدیر کل محیط زیست استان گیلان در این‌باره می‌گوید: «فک‌ها در ماهیگیری بسیار قهار هستند. از این رو، صیادان این حیوان را رقیب جدی خود می‌دانند و با نیزه آنها را می‌کشند. به همین دلیل، لاشه‌های این پستاندار که نیزه خورده‌اند، همواره در سواحل جنوبی دریای خزر در گیلان قابل مشاهده است». این جنایت زیست محیطی را صیادان روسی آغاز کردند و اکنون گروهی مسئولیت‌نشناس در ایران نیز آن را تکرار می‌کنند.
روند جدی نابودی فک‌های دریای خزر، از دوران شوروی سابق آغاز شده است. در سال 2000 میلادی بیش از 10500 فک دریای بر اثر مسمومیت شدید در سواحل دریای خزر از بین رفتند. همچنین در سال میلادی گذشته، حدود 1000 فک در اطراف حوزه‌های نفتی قزاقستان تلف شدند. اتحادیه جهانی حفاظت‌زیست نیز هشدار داده است که «وضعیت فک خزر بحرانی است و در معرض انقراض قرار گرفته است.» در اوایل قرن بیستم میلادی بیش از یک میلیون فک در دریای مازندران زندگی می‌کردند که این رقم در حال حاضر به 100 هزار رأس رسیده است.
چه باید کرد؟
کارشناسان زیست‌محیطی، به برخورد انفعالی دستگاه دیپلماسی دولت در مقابله با آلاینده‌های خزر هشدار می‌دهند. آنها معتقدند دولت نهم، مسائل زیست‌محیطی را در روابط خود با مسکو وجه‌المصالحه قرار داده است و این، رویه خوبی نیست.
الهه کولایی عضو هیأت علمی دانشگاه و کارشناس امور خزر، ضمن اشاره به زمینه‌های قانونی حفظ محیط زیست در میان کشورهای ساحلی خزر می‌گوید: «تصور می‌کنم اگر کشورهای ساحلی، حقوق خودشان را در نظر بگیرند و به تعهدات خود عمل کنند، ما می‌توانیم اکوسیستم بسیار ارزشمند و انحصاری این دریاچه را حفظ کنیم و به نسل‌های آینده تحویل دهیم».
مرگ دسته‌جمعی فک‌ها در سواحل قزاقستان، سبب نگرانی ایران شده است. سازمان حفاظت محیط زیست ایران، خواستار پیگیری هرچه سریع‌تر علت مرگ بزرگ‌ترین پستاندار خزر و برخورد با متخلفان شده است. قرار است ایران از طریق برنامه محیط زیست دریای خزر CEP نیز موضوع مرگ و میر دسته‌جمعی فک خزر را پیگیری کند.
هر چند فعالیت ضعیف وزارت خارجه، امید چندانی برای پیگیری جدی این موضوع برجای نمی‌گذارد. باتوجه به تأسیس کشورهای نوین حوزه خزر، کارشناسان سیاست خارجی، اقدامات درازمدت و استراتژیک مشترک برای حفظ اکوسیستم این دریاچه را ضروری می‌دانند. مبارزه علیه انقراض نسل فک دریایی نیز فقط با مشارکت همه کشورهای ساحلی امکان‌پذیر است.
البته نمی‌توان همه گناه را به گردن همسایگان شمالی خزر انداخت. ایران سالانه 20 میلیون تن فاضلاب تصفیه نشده وارد آب‌های داخلی خود و همچنین خزر و خلیج فارس می‌کند که حجم قابل توجهی از آن، شامل پساب‌های خطرناک صنعتی و شیمیایی است.
نظر شما