رضا هادی‌زاده، سارا طاعتی: روابط تجاری شامل صادرات و واردات کالاها و خدمات بین کشورهای مختلف جهان است. امروزه تجارت بین‌المللی یا خارجی شکل پیشرفته و مدرن‌تر به خود گرفته و روابط تجاری بین کشورها با سهولت بیشتری انجام می‌شود. دراین‌بین، دولت‌ها با اتخاذ سیاست‌ها و در نظر گرفتن راهکارهایی می‌توانند به تجارت خارجی خود سمت‌وسو بخشیده تا فعالیت‌های اقتصادی کشور را به سمت تعالی سوق دهند.
برای بررسی عملکرد دولت در بخش تجارت خارجی، در نظر گرفتن تورم کالاهای تجاری بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا تأثیر مستقیم عملکرد دولت در این بخش با تورم کالاها و خدمات مصرفی گره‌خورده است. با توجه به حرکت نرخ تورم مصرف‌کننده با شتاب بیشتر در سال ۱۳۹۷، بررسی عملکرد دولت در این حوزه می‌تواند کمک شایانی برای برنامه‌ریزی‌های آتی دولت به همراه داشته باشد. در قسمت اول این گزارش که عمدتاً با استفاده از گزارش سازمان توسعه و تجارت تهیه‌شده است، به بررسی عملکرد دولت در ده‌ماهه اول سال ۱۳۹۷ می‌پردازد. در ادامه تورم تجارت خارجی (در بخش کالایی)، بر اساس گزارش‌های منتشره شاخص‌های صادرات و واردات از سوی مرکز آمار ایران در سه فصل نخست سال ۱۳۹۷ موردبررسی قرار می‌گیرد.
عملکرد تجارت خارجی کشور طی سال ۱۳۹۷
به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، صادرات کالا طی ده‌ماهه نخست سال ۱۳۹۷ با احتساب میعانات گازی به ۹۴۸۷۵ هزار تن و ۳۶۳۵۰ میلیون دلار رسیده است که نسبت به سال قبل ۵/۴ درصد ازلحاظ وزن کاهش و ۲ درصد ازنظر ارزش افزایش داشته است. در مقابل واردات کالا طی این مدت به ۲۶۰۰۶ هزار تن و ۳۵۶۷۲ میلیون دلار رسیده است که نسبت به سال قبل ۴/ ۱۷ درصد ازلحاظ وزن و ۱۹ درصد ازنظر ارزش کاهش داشته است. پنج قلم عمده صادراتی عبارت‌اند از میعانات گازی، گاز طبیعی مایع‌شده، پروپان مایع‌شده، متانول، روغن‌های سبک و فراورده‌ها به‌جز بنزین و پنج بازار نخست صادراتی کشور چین، عراق، امارات متحده عربی، افغانستان و ترکیه هستند.
سهم این بازارها از کل صادرات ۶۹ درصد و متوسط قیمت هر تن کالای صادراتی ۳۸۳ دلار است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۷ درصد رشد داشته است. در مقابل، پنج قلم عمده وارداتی به کشور عبارت‌اند از ذرت دامی، قطعات منفصله جهت تولید اتومبیل‌سواری، برنج، لوبیای سویا و کنجاله سویا و پنج مبدأ بزرگ وارداتی کشور، چین، امارات متحده عربی، ترکیه، آلمان و هند می‌باشند. سهم این ۵ کشور از کل واردات ۵۷ درصد است و متوسط قیمت هر تن کالای وارداتی ۱۳۷۲ دلار است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۸/۱ درصد کاهش داشته است.
عملکرد ده‌ماهه نخست تجارت خارجی از کاهش واردات و افزایش صادرات حکایت دارد و این موضوع موجب مثبت بودن تراز تجاری می‌شود. به‌منظور بررسی دقیق‌تر و برای جلوگیری از دخیل شدن تفاوت نرخ ارز در تحلیل، تراز تجاری دلاری غیرنفتی را موردبررسی قرار می‌دهیم. در نمودار زیر ارزش دلاری صادرات و واردات غیرنفتی و تراز تجاری دلاری محاسبه و به تصویر کشیده شده است. تراز تجاری مثبت حاکی از پیشی گرفتن صادرات بر واردات است که می‌تواند به‌صورت مثبت ارزیابی شود ولی باید دید چگونه این تراز تجاری مثبت شده و بر اساس چه برنامه‌ریزی رقم خورده است. همان‌طور که از گزارش‌های مبتنی بر اطلاعات گمرک می‌توان دریافت، عمده‌ترین صادرات کشور به میعانات گازی و مشتقات نفت مربوط می‌شود. به گزارش اقتصادنیوز سیاست‌های ارزی دولت با توجه به انواع بخشنامه‌ها، فهرست ریزودرشت کالاهای ممنوعه، سیاست تک‌نرخی کردن ارز، ایجاد بازار ثانویه و غیره نتوانسته تأثیر مثبتی داشته باشد. گرچه به‌ظاهر تراز تجاری مثبت می‌تواند حکایت از عملکرد مناسبی باشد، ولی تغییر زاویه دید و توجه به تورم تجارت خارجی می‌تواند این عملکرد دولت را با نقد مواجه کند.
نمودار ۱- ارزش دلاری صادرات، واردات و تراز تجاری در ده‌ماهه ابتدایی سال ۱۳۹۷
مأخذ: گمرک جمهوری اسلامی ایران
برای بررسی تورم کالاهای تجاری، تحلیل شاخص قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی می‌تواند کمک شایانی باشد. شاخص‌های قیمت صادرات و واردات (XMPIs) برای اهداف مختلفی مورداستفاده قرار می‌گیرند. شاخص‌های قیمت سابقه‌ای طولانی‌مدت دارند و با توجه به نقش مهم این شاخص‌ها در برنامه‌ریزی‌های اقتصادی، اندازه‌گیری دقیق آن‌ها به تحلیل متغیرهای اقتصادی غنای بسیاری می‌بخشد. شاخص‌های قیمت صادرات و واردات (XMPIs) نیز برای اهداف مختلفی مورداستفاده قرار می‌گیرند و ابزارهای مفیدی برای تحلیل اقتصادی در سطح بین‌المللی هستند و عدم توجه به این مقوله در برخی از موارد می‌تواند گمراه‌کننده نیز باشد.
روند شاخص قیمت صادرات و واردات
نوسانات قیمت‌های جهانی، تغییرات نرخ ارز یک کشور و سیاست‌های اقتصادی دولت به‌شدت بر روند شاخص‌های قیمت صادرات و واردات تأثیرگذارند. در این بخش روند شاخص قیمت صادرات و واردات منتشرشده توسط مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۷ موردبحث و بررسی قرار می‌گیرد. در نمودار (۲) روند شاخص قیمت صادرات و واردات به‌صورت ریالی و دلاری مشاهده می‌شود که در سه فصل نخست سال ۱۳۹۷ با شتاب خیلی بیشتری نسبت به سال‌های اخیر رشد پیداکرده است. شاید علت را بتوان به نقض موافقت‌نامهٔ برجام منتسب کرد که وجود برجام حذف واسطه‌ها در صادرات و واردات کالاها را به دنبال داشته و روند صادرات و واردات را تسهیل نموده و منجر به کاهش افزایش‌های قیمت ناشی از دلالی شده بود. گپ بین دو سری شاخص کل قیمت صادرات و واردات (ریالی) و شاخص کل قیمت صادرات و واردات (دلاری) در سال ۱۳۹۷، با سرعت بیشتری افزایش می‌یابد که با شتاب فزایندهٔ نرخ ارز و کاهش ارزش پول ملی مرتبط است. این موضوع موجب افزایش صادرات و واردات کالا به هر شکلی ازجمله قاچاق می‌شود که می‌تواند بالا رفتن سطح قیمت‌ها در جامعه و افزایش نرخ تورم را به دنبال داشته باشد.
نمودار ۲- شاخص کل قیمت صادرات و واردات (ریالی و دلاری) از ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۷ به‌صورت سالانه
نکته: برای سال ۱۳۹۷ متوسط سه فصل اول ارائه‌شده است؛ مأخذ: مرکز آمار ایران
روند نرخ‌های تورم صادرات و واردات
تغییرات شاخص که از آن به تورم تعبیر می‌شود عبارت‌اند از ۱- درصد تغییر شاخص نسبت به دورهٔ قبل، تحت عنوان نرخ تورم (ماهانه، فصلی یا سالانه)، ۲- درصد تغییر شاخص نسبت به دورهٔ مشابه سال قبل، تحت عنوان نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه و ۳- میانگین سالانه تغییرات شاخص که به‌عنوان نرخ رسمی تورم از آن‌ها یاد می‌شود. هرکدام از این نرخ‌ها، کاربردی دارند، نرخ رسمی قابل‌اتکاتر است و تورم نقطه‌به‌نقطه هشداردهنده‌تر عمل می‌کند و درواقع بیانگر تغییراتی است که متعاقباً در نرخ رسمی ایجاد می‌شود. در این بخش، روند تغییرات انواع نرخ‌های تورم صادرات و واردات اعم از تورم فصلی، تورم نقطه‌به‌نقطه و سالانه، در سال ۱۳۹۷ موردبررسی قرار می‌گیرد.
نمودار ۳- نرخ‌های تورم فصلی شاخص قیمت صادرات و واردات (ریالی و دلاری)
مأخذ: مرکز آمار ایران
چنانچه در نمودار (۳) قابل‌مشاهده است، تورم فصلی صادرات و واردات در فصول سال ۱۳۹۷ با افزایشی مشابه سال ۱۳۹۱ روبرو بوده است. این امر در تورم دلاری متوجه سیاست خارجی دولت است که موجب افزایش قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی شده است. این موضوع می‌تواند، از دست رفتن بازارهای خارجی را در بخش صادرات و افزایش سطح عمومی قیمت‌ها و نرخ تورم مصرف‌کننده را در داخل به همراه داشته باشد. هرچند برای بخش صادرات در سال ۱۳۹۷ با افزایش وزنی و ارزشی صادرات مواجه هستیم که مربوط به میعانات گازی و مشتقات آن است و دولت باید در پیدا کردن راهکاری برای صادرات کالاهای غیرنفتی طرحی نو بیندیشد.
نمودار ۴- انواع نرخ‌های تورم شاخص قیمت صادرات و واردات (ریالی و دلاری)
مأخذ: مرکز آمار ایران
نمودار (۴) انواع تورم مبتنی بر ارزش‌های ریالی کالاهای صادراتی و وارداتی را نشان می‌دهد. روند رو به رشد انواع تورم در بخش ریالی هر دو شاخص قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی و فاصله آن با بخش دلاری آن علاوه بر دلایل ذکرشده در سطرهای بالا، به دلیل تغییرات ناگهانی نرخ ارز در این دورهٔ زمانی بوده و به‌خوبی اثرات نرخ ارز برافزایش تورم را نشان می‌دهد.
نمودارهای (۵) و (۶) نرخ‌های تورم فصلی، نقطه‌به‌نقطه و چهارفصل منتهی به فصل جاری را در هر یک از فصول سال ۱۳۹۷ در بخش صادرات و واردات نشان می‌دهد. همان‌طور که انتظار می‌رود نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه بالاترین میزان را نسبت به دو نوع دیگر دارد. هر سه نمودار صعودی هستند و نشان‌دهندهٔ روند افزایشی نرخ تورم در فصول سال ۱۳۹۷ می‌باشند. همان‌طور که قابل‌مشاهده است، افزایش با شتاب بالای نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه از بهار تا پاییز ۱۳۹۷ هشداری برای افزایش نرخ‌های تورم فصلی و سالانه در دوره‌های آتی خود هستند. نکته دیگری که توجه به آن خالی از لطف نیست تورم فصلی بهار در شاخص قیمت کالاهای وارداتی است که معمولاً بیشتر از سایر فصول است و باید علت آن مشخص و رفع گردد تا در سال آینده با تورم کمتری مواجه باشیم.
نمودار ۵- مقایسه انواع نرخ تورم شاخص قیمت صادرات
مأخذ: مرکز آمار ایران
نمودار ۶- مقایسه انواع نرخ تورم شاخص قیمت واردات
مأخذ: مرکز آمار ایران
روند نرخ‌های تورم صادرات و واردات در سال ۱۳۹۷ و به تفکیک زیر بخش‌ها
مطالعهٔ روندهای کوتاه‌مدت تورم شاخص‌های قیمت صادرات و واردات مزیت‌های بسیاری به همراه دارد؛ روند تغییرات قیمت کالاهای صادراتی اطلاعات مساعدی جهت هدایت سیاست‌های دولتی در حمایت از صادرات و تعیین مزیت نسبی کشور در صادرات محصولات در هر یک از زیرگروه‌های اصلی فراهم می‌کند و همچنین بررسی تغییرات قیمت کالاهای وارداتی به‌طور حتم ابزار مناسبی برای کنترل تورم ناشی از کالاهای وارداتی به کشور خواهد بود. با توجه به اهمیت این موضوع در این بخش منحصراً روند نرخ‌های تورم شاخص کل صادرات و واردات و هر یک از گروه‌های اصلی آن موردبررسی قرار می‌گیرد.
نمودارهای (۷) و (۸) نیز به ترتیب نرخ تورم سالانهٔ شاخص قیمت صادرات و واردات مبتنی بر دو گروه داده‌های ریالی و دلاری را نشان می‌دهند. همان‌طور که قابل‌مشاهده است، گروه پنجم (محصولات معدنی) از کالاهای صادراتی در دو بخش دلاری و ریالی بیشترین تورم را داشته‌اند و پس‌ازآن گروه سوم (چربی‌ها و روغن‌های حیوانی) در رتبه دوم قرار دارد. کمترین نرخ‌های تورم نیز به ترتیب متعلق به گروه دوازدهم (کفش، کلاه، چتر آفتابی،...) و گروه چهاردهم (مروارید طبیعی یا پرورده،...) است. بیشترین نرخ تورم کالاهای وارداتی نیز متعلق به گروه هشتم (پوست خام، چرم، پوسته‌ای نرم و...) در بخش دلاری و ریالی است و کمترین نرخ تورم متعلق به گروه‌های چهاردهم (مروارید طبیعی یا پرورده،...) است.
نمودار ۷- نرخ تورم سالانه شاخص قیمت صادرات (دلاری و ریالی) در سال ۱۳۹۷ به تفکیک زیر بخش‌ها
مأخذ: مرکز آمار ایران
نمودار ۸- نرخ تورم سالانه شاخص قیمت واردات (دلاری و ریالی) در سال ۱۳۹۷ به تفکیک زیر بخش‌ها
مأخذ: مرکز آمار ایران
روند رابطهٔ مبادله
رابطهٔ مبادله شاخصی است که بررسی رفتار آن در طی زمان، به‌عنوان معیاری برای بررسی میزان برخورداری از منافع تجارت بین‌الملل در هر کشور مورداستفاده قرار می‌گیرد و از مهم‌ترین ابزارهای تجزیه‌وتحلیل مسائل اقتصاد کلان و توسعه اقتصادی محسوب می‌شود. رابطهٔ مبادله نشانگر ظرفیت وارداتی کشور بر اساس صادرات آن است و بهبود آن نمایانگر افزایش ظرفیت وارداتی بوده و نشان می‌دهد در برابر صادرات حجم بیشتری از واردات را می‌توان به دست آورد. یکی از انواع رابطهٔ مبادله، رابطهٔ مبادلهٔ تهاتری خالص است که از تقسیم شاخص قیمت صادرات بر شاخص قیمت واردات در یک دورهٔ زمانی معین به دست می‌آید. نمودار ۹ روند رابطه مبادله (تهاتری خالص) منتشرشده توسط مرکز آمار ایران از سال ۱۳۹۲ تا پاییز ۱۳۹۷ را نشان می‌دهد.
همان‌طور که در این نمودار قابل‌مشاهده است علیرغم مثبت بودن تراز تجاری عنوان‌شده در بخش‌های قبلی، روند رابطهٔ مبادله نزولی بوده و در سال ۱۳۹۷ بهبود قابل‌توجهی مشاهده نمی‌شود. همچنین رابطهٔ مبادلهٔ محاسبه‌شده مبتنی بر داده‌های ریالی در سال ۱۳۹۷ با افت شدیدی مواجه شده است. این بدان معنی است که طی این دورهٔ زمانی ظرفیت وارداتی کشور کاهش‌یافته و در برابر صادرات حجم کمتری از واردات را می‌توان به دست آورد. به‌طورکلی بی‌ثباتی اقتصادی از هر منبعی که ناشی شود درنهایت منجر به کاهش رشد اقتصادی خواهد شد. در مطالعات مربوط به نوسانات رابطه مبادله بر رشد اقتصادی اثبات‌شده است که نوسانات رابطه مبادله از طریق کانال‌های مختلفی همچون کاهش مخارج عمومی، ایجاد نا اطمینانی، کاهش بازدهی پس‌انداز و ... رشد اقتصادی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
نمودار ۹- رابطهٔ مبادله در سال ۱۳۹۷
مأخذ: مرکز آمار ایران
نتیجه‌گیری
به‌طورکلی با توجه به وابستگی شدید اقتصاد ایران به نفت و محدودیت سبد کالاهای صادراتی ایران، نوسانات بازار جهانی بر ارزش صادرات ایران تأثیرات قابل‌توجه و ناگهانی خواهند داشت؛ اما امکان تعدیل این نوسانات به دلیل فقدان یک سیستم اقتصادی کارآمد وجود ندارد و بخش خارجی اقتصاد ایران را دچار نوسانات شدیدی خواهد کرد و اگر بهبودی در تراز تجاری رخ دهد موقتی خواهد بود. همان‌طور که در مطالب بالا عنوان شد، تراز تجاری طی ده‌ماههٔ نخست سال ۱۳۹۷ مثبت ارزیابی‌شده است.
با بررسی تورم شاخص قیمت صادرات و واردات و محاسبهٔ رابطهٔ مبادله مشخص شد که رابطهٔ مبادله روندی نزولی داشته و بهبودی در آن مشاهده نمی‌شود. با کنار هم قرار دادن مهره‌های مهم مربوط به روابط تجاری کشور اعم از تراز تجاری، تورم تجارت (نرخ تورم شاخص قیمت کالاهای صادراتی و وارداتی) و رابطه مبادله مشاهده می‌شود که هنوز فاصلهٔ زیادی تا بهبود روابط تجاری داریم و نیاز به اقدامات بسیاری در جهت افزایش صادرات غیرنفتی خواهیم داشت. شوک‌های رابطه مبادله به‌طور مستقیم و غیرمستقیم بر رشد اقتصادی، توزیع درآمد تأثیرگذارند و می‌توانند منجر به بی‌ثباتی اقتصادی شوند.
۲۲۳۲۲۶
نظر شما