وضعیت ایران و تهران در خسارت زمین‌لرزه‌ها

البرز رشته کوهی  شرقی- غربی با طول 600 کیلومتر و عرض 100 کیلومتر در امتداد نوار لرزه خیز آلپ - هیمالیا است.  از نظر ساختاری ، البرز یک منطقه فعال است ، که به دلیل همگرایی  شمال ایران مرکزی به سمت اوراسیا ، تحت تنش های عظیم زمین ساختی است. در مجاورت تهران ، رشته کوه  البرز  6 تا 10 میلی متر در سال  کوتاه شدگی نشان می دهد.
زلزله یکی از مخربترین پدیده های طبیعی است که می تواند خسارات اقتصادی قابل ملاحظه ای را به جوامع تحمیل کند.  بر پایه گزارش جهانی سوانح که در آوریل 2020 در دسترس همگانی قرار گرفته است،  از سال 1980 تا 2018 زمین لرزه ها 12.2٪ از کل مخاطرات طبیعی فاجعه بار را در سراسر جهان بوده اند که به 56.2٪ از کل تلفات و 25.2٪ خسارت  مالی منجر شده است .  بیش از 800.000 مورد مرگ ، 1.4 میلیون زخمی ، 30 میلیون نفر بی خانمان و همچنین تقریباً 950 میلیارد دلار خسارت اقتصادی پیامدهای زمین لرزه های ویرانگر در همین دوره است .  پنج کشور که محل  بیشترین خسارت  زمین لرزه ها بوده اند که عبارتند از  چین 16٪ ، اندونزی   10٪، ایران 8٪  ، ترکیه  4.5٪ و ژاپن  4٪   .

در طی همین چهار  دهه گذشته ، رشد جمعیت همراه با برنامه ریزی سریع شهرنشینی و مدیریت ضعیف  زمینه ساز ریسکهای فاجعه بار بوده است ، به طوری که منجر به انباشت دارایی های جانی و مالی در مناطق بالقوه مستعد برای رخداد زلزله شده است. چنین وضعی منجر به افزایش ریسک زلزله  می شود .  طبق آخرین نقشه جهانی ریسک زلزله   در حال حاضر 17 شهر بزرگ در سراسر جهان با بیش از 10 میلیون نفر جمعیت وجود دارد که در بالاترین سطح ریسک قرار دارند ، از جمله توکیو ، جاکارتا ، دهلی ، پکن ، مانیل ، مکزیکو سیتی ، اوزاکا ، لس آنجلس ، داکا ، چنگدو ، کراچی ، تهران ، استانبول ، لاهور ، ناگویا ، بوگوتا و لیما.

گسل های فعال مسئول چندین زمین لرزه بزرگ تاریخی (قبل از 1900) و همچنین لرزه خیزی فعلی در تهران و اطراف آن هستند و خطر لرزه ای زیادی را برای  این ابرشهر ایجاد می کنند. زمین لرزه های مهم تاریخی ثبت شده در تهران شامل 312-280 سال قبل از میلاد ،ری   743 AD   و  855 AD و همچنین زلزله های   ری- طالقان AD958AD ؛ و زلزله 1177  جنوب دشت قزوین ،  1608 میلادی  طالقان ؛ 1665 میلادی   دماوند ؛ 1830 میلادی دماوند.  

در  گسل های مجاور تهران مطالعات پارینه لرزه شناسی نیز انجام شده است. تجزیه و تحلیل ترانشه و تعیین سن  رسوبات مربوط به گسلها چندین زمین لرزه مهم  را در اطراف تهران نشان داده است ، از جمله زلزله های  مربوط به گسل شمال تهران ، مشا ، ، طالقان ، کهریزک ، و پیشوا .  مطالعه  پارینه زلزله شناسی در گسل شمال تهران 9 رویداد گسیختگی سطح را با بزرگی بین 6.1 تا 7.2 و فاصله نبود لرزه ای  متوسط ​​حدود 3500 سال نشان داده است.

چندین زلزله مهم  با داده  دستگاهی در اطراف تهران ثبت شده اند،  از جمله  زلزله 1309ش  آه- مبارک آباد  با بزرگای 5.2  ، زلزله  1341ش بوئین زهرا   با بزرگای 7.1 ، زلزله منجیل  1369ش  با بزرگای 7.3   و  زلزله  1383ش فیروزآباد کجور با بزرگای 6.3  .  دو رویداد متوسط نیز یکی  M w 5.2  در 29 آذر1396 در  ملارد (40 کیلومتری غرب تهران)  و در 19 اردیبهشت 1399  در  دماوند (60 کیلومتری  شرق تهران)  اتفاق افتاده است. بر اساس سوابق لرزه خیزی تاریخی و دستگاهی در  البرز و بررسی های پارینه زلزله شناسی حاکی از آن است که ابر شهر تهران در حال حاضر بر روی یک "نبود لرزه ای" در جنوب البرز واقع شده است. شایان ذکر است که مطالعات پیشرفته  حاکی از اهمیت مدل های وابسته به زمان است.

گسلهای مهمی در پیرامون و داخل شهر تهران شناخته شده اند که معروفترین آنها چنینند:

گسل شمال تهران با طول حدود 100 کیلومتر و در 3 قطعه  مهمترین ساختار زمینساختی  فعال در تهران،  راستای تقریبا شرقی-غربی ؛ با سازو کار  فشاری غالب در امتداد بخش غربی آن ، و یک سازو کار راستالغز چپگرد در امتداد قطعه شرقی آن. متوسط میزان  لغزش  سال 0.3 میلی متر ارزیابی می شود.

گسل مشا در فاصله 16 کیلومتری شمال تهران واقع شده است ، سه قطعه دارد و روندی شمال غربی-جنوب شرقی ، با سازوکاری فشاری با طول حدود  220 کیلومتر . متوسط میزان  لغزش  در سال حدود  0.2 میلی متر  برای آن براورد می شود.

گسلهای منطقه  جنوب تهران ، که مهمترین آن  گسل های کهریزک  به طول 35 کیلومتر است.

گسل پارچین : همچنین به عنوان گسل ایوانکی در مطالعات و نقشه ها  آمده است. طول آن حدود 80 کیلومتر در جنوب شرقی تهران؛ با راستای شمالغرب – جنوب شرق ، موجب گسیختگی واضح  در نهشته های آبرفتی کواترنر در سطح زمین شده است.

گسل  طالقان:  در شمال غربی تهران؛ طول 80 کیلومتر ؛ راستای شرقی-غربی ،  سازو کار امتداد لغز و فشاری ،  حداقل میزان لغزش افقی و عمودی از 0.6-1.6 میلی متر در سال در مولفه افقی  تا  0.5 میلی متر در سال برای مولفه قایم برآورد شده است.

گسل پردیسان: در مرکز تهران؛  12کیلومتر طول و راستایی شرقی – غربی و سازو کار فشاری دارد. میزان لغزش حدود  1 میلی متر در سال برای آن برآورد شده است

در نتیجه چنین زمینساخت  فعالی ، تهران با این گسلهای  بزرگ احاطه شده یا   در داخل شهر تهران شناسایی شده اند . این گسل ها عموماً سازو کار های معکوس و  امتدادلغز نشان می دهند. 

شناخت ریسک زلزله در سالهای اخیر در تهران آغاز شده است. مهمترین مناطق با ریسک بالای شهر تهران درنواحی مرکزی به سمت جنوب شرق و جنوب غرب تهران قرار گرفته اند.   هر ارزیابی ریسک زلزله با پیچیدگی های مدل سازی و محدودیت ها و چالش ها در ارزیابی های دقیق همراه است. چالش ها بیشتر شامل عدم دسترسی به داده ها ، چگونگی ادغام چندین پارامتر فضایی با وضوح مختلف و نحوه ترکیب انواع لایه های داده با مفاهیم مختلف  است . مثلا ترکیب آسیب پذیری های اجتماعی و فیزیکی  و همچنین در نظر گرفتن اثرهای  دومینوی  ریسکهای  غیرمستقیم ثانویه مثلا  آتش سوزی در پی زلزله، زمینلغزش ناشی از زلزله ، آبگونگی خاک ، فرونشست زمین .   یکی از مثالهای مهم  اثر  دومینو وار ریسکهای چندگانه زلزله  ،  زلزله 11 مارس 2011 توهوکو- سندای ژاپن است  که پس از آن  سونامی به ارتفاع 24 متر و به دنبال آن یک انفجار با انتشار عمده آلودگی رادیواکتیو در نیروگاه هسته ای فوکوشیما دایچی رخ داد .

تهران در حال حاضر  در یک دوره نبود  لرزه ای به ویژه در پهنه گسل شمال تهران قرار دارد.  مساله نبود   لرزه ای در تهران در اکثر برآورد های خطر زلزله   در نظر گرفته نمی شود.   در آینده  ارزیابی واقع بینانه  خطر  زلزله به صورت وابسته به زمان  انجام می شود که برای محاسبه احتمالات مشروط وابسته به زمان ، و در نظر گرفتن  نبود های لرزه ای احتمالی لازم است.  این کار می تواند برای درک بهتر و واقع بینانه تر خطر زلزله های بعدی مفید باشد تا راهبرد های  مناسب برای کاهش ریسک زلزله  تدوین شود.

* استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته و رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم