سد چم شیر و نیرویی که جلوی همه ایستاده

پروژه‌هایی که اغلب با فشارهای سیاسی و منافع کوتاه مدت قانون را دور می‌زنند و بی توجه به آینده این سرزمین هم هوای شهرها را آلوده کرده‌اند و هم با گسترش گرد و غبار، از آن آبی اسمان سرزمین متنوع ایران، دیگر خبری نیست. توسعه شهری ناشی از اجرای این پروژه‌ها اغلب بر مبنای افزایش تقاضا و نه مدیریت مصرف بوده است؛ که در نهایت باعث افزایش بی رویه مصرف آب و انرژی شده و بدون توجه به محدودیت‌های اقلیمی و ذاتی کشور ما را به لبه پرتگاه بحران کشانده است.

سد چم شیر یکی از این پروژه‌هاست که یکسالی جامعه محیط زیستی کشور از ابعاد خطرناک آن آگاه شده است. سدی که 60 درصد آن در بستر گچی-نمکی گچساران و بقیه نیز در بستر آهکی سازند میشان در جنوب شرقی گچساران ساخته شده است. این سد مشابه سد گتوند در فرورفتگی دزفول واقع شده و با توجه به بستر به شدت انحلال پذیر با فراوانی فروچاله‌ها، گسل‌ها و چشمه‌های شور یکی از پر چالش‌ترین پروژه‌های سد سازی در کشور است. از زمانی که با ابعاد این پروژه اشنا شدم، هر چه بیشتر در مورد آن مطالعه می‌کنم، بیشتر افسوس می‌خورم که چگونه اجازه داده‌اند بودجه های کشور صرف ساخت سدی شود که هم آب رودخانه آن شور بوده و هم مخزن آن پر است از رسوبات تبخیری گچ و نمک. آنچه من را به شدت متاسف می‌کند حجم اطلاعات نادرستی است که از طرف وزارت نیرو به غلط به مردم داده می‌شود. یک نمونه آن این که «نمک‌های مخزن در 300 متری عمق زمین‌اند» و «حوضه آبریزی که 800 میلی متر بارندگی دارد». این در حالی است که اخیرا در یکی از شاخه‌های فرعی رودخانه زهره لایه‌های عظیم نمک پیدا و مستند شده است. این نمک نشان دهنده حضور لایه های بخش 5 و 6 سازند گچساران است که میلیاردها تن نمک در محدوده مخزن سد در دل خود دارد. میزان متوسط بارندگی حوضه هم بر اساس آمارهای خود وزارت نیرو 360 میلیمتر (نه 800 میلیمتر!) است. از این نوع گزاره های نادرست در ادعای پیمانکار سد و گزارش ارزیابی محیط زیستی آن فراوان است.

ابهامات این سد به حدی است که سازمان حفاظت محیط زیست و کمیسیون اصل 90 مجلس با آن مخالفت صریح کرده‌اند. وزارت میراث فرهنگی نیز علیرغم ادعاهای نادرست گزارش ارزیابی، آثار بسیاری یافته که مانند خطاهای آشکار در داده های زمین شناسی، گیاهشناسی، خاک شناسی و آب شناسی نشان می دهد که مطالعات این سد نقایص زیادی داشته است. در نامه شماره 43553-300 مورخ 5 دی 1401، معاونت انسانی سازمان محیط زیست به 11 ایراد و نقص داده اشاره شده است که به وزارت نیرو تاکید شده که تا روشن شدن این موارد اجازه آبگیری داده نمی شود. از طرفی وجود 11 چاه نفت در داخل و اطراف مخزن چالش های مهمی را هم در رابطه با ریسک آبگیری و هم خسارتهای بزرگ اقتصادی – با برآورد بین 7 تا 10 میلیارد دلار – ایجاد کرده است. امنیت کشاورزی، شورتر شدن آب رودخانه زهره و گسترش ریزگردها از جمله خطرات بزرگی است که اگر بدون توجه به آنها سد چم شیر آبگیری شود تبعات اقتصادی-اجتماعی آن امنیت ملی کشور را نیز با چالش روبرو می‌کند.

پیرو جلسات تخصصی در دانشگاه تهران، اتحادیه انجمن‌های علوم زیستی، انجمن ارزیابی ایران، انجمن اعضای هیئت علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع و 20 نفر پژوهشگر و استاد دانشگاه در دو نامه جداگانه از ریاست محترم قوه قضاییه، از ریاست شورای عالی محیط زیست، ریاست سازمان حفاظت محیط زیست، ریاست کمیسیون‌های کشاورزی و محیط زیست و اصل 90 قانون اساسی و سازمان بازرسی کل کشور خواسته اند که مانع آبگیری سد چم شیر شوند. با این حال خبرهای نگران کننده حاکی است که وزارت نیرو علیرغم همه این توصیه‌ها و الزامات قانونی و دل نگرانی متخصصان دانشگاهی، قصد دارد که در روزهای آتی (به قولی یکشنبه 11 دی) دریچه‌های سد را بسته و جلوی همه بیاستد. این نگارنده از همه دلسوزان و مسئولین درخواست دارم چنانچه آقای سلاجقه نیز تاکید کرده‌اند، جلوی آبگیری «گتوند دوم» را بگیرند که ابعاد فاجعه آور آن به مراتب از «گتوند اول» بیشتر خواهد بود.

* استاد دانشگاه تهران