نیلوفر عاکفیان: کسانی که میخواهند از مسیر نیشابور وارد مشهد شوند، بوی تند و زننده زبالههای دفن شده در آن حوالی را میشناسند. زمینی به وسعت 22 هکتار که از سالها پیش محل دفن زبالههای شهری مشهد بوده و این روزها با تلاش پژوهشگران کشورمان در سازمان بازبافت و تبدیل مواد شهرداری مشهد و شرکت پیشگامان صنعت و نیرو به نیروگاه تولید برق تبدیل شده است. نیروگاهی که نخستین نیروگاه تولید برق از بیوگاز در خاورمیانه است.
درصد بالای متان در بیوگاز، آن را به منبع عالی و ممتاز انرژیهای تجدیدپذیر برای جانشینی گاز طبیعی و دیگر سوختهای فسیلی تبدیل کرده است. امروزه از بیوگاز در گرم کردن دیگهای بخار کارخانهها، موتور ژنراتورها برای تولید برق، گرم کردن خانهها و پختوپز استفاده میشود. استفاده از فناوری تولید بیوگاز در ایران تاکنون کاربرد عمومی نیافته، درحالی که در کشورهای اروپای غربی، جنوب شرقی آسیا و به ویژه چین و هندوستان این فناوری بسیار قابل توجه است و این کشورها با بهرهگیری از این فناوری تا حد قابل توجهی نیاز خود را به سوخت برطرف کردهاند. راهاندازی نیروگاه زبالهسوز مشهد گامی است به سوی استفاده از بیوگاز برای تولید انرژی. گفتوگویی داشتهایم با مهندس حمیدرضا فهام، مدیرعامل شرکت پیشگامان صنعت و نیرو.
به چه گازهایی میگوییم بیوگاز؟
بیوگاز بر اثر واکنشهای تجزیهای بیهوازی میکروارگانیسمهای زنده در محیطی که مواد آلی وجود دارد، تولید میشود. از این قبیل محیطها میتوان به باتلاقها و مردابها اشاره کرد و به همین دلیل گازی که در این محیطها تولید میشود، به گاز مرداب معروف است. دلیل نامگذاری این گاز به بیوگاز این است که بر اثر تجزیه بیهوازی مواد آلی و بیولوژیک به وسیله میکروارگانیسمهای زنده تولید میشود. در دفنگاههای زباله هم زبالههای دفن شده زیر زمین با گذشت زمان به وسیله باکتریها پوسانده و تجزیه میشوند و از فرایند تجزیه آنها بیوگاز بوجود می آید که به طبیعت آسیب میرسانند و موجب آلودگی محیط زیست میشوند.
به دفن زبالهها اشاره کردید. چه زبالههایی دفن میشوند. پس بازیافت چه نقشی دارد؟
بخشی از زبالههای شهری که خشک و به صورت چوب، پلاستیک، شیشه و فلزات هستد قابل بازیافت و استفاده مجدد است ولی همیشه بخش مهمیاز زبالههای شهری را زبالههای تر تشکیل میدهد. گرچه قسمتی از این زبالههای تر که معمولا زائدات میوه و غذا هستند میتواند به کود آلی تبدیل شود ولی باز هم مقدار زیادی از این زبالهها باقی میماند که تنها راه چاره دفن کردن آنهاست.
درباره ترکیب شیمیایی بیوگاز حاصل از دفن زبالهها بگویید.
از فرایند تجزیه زبالهها گازهایی مثل متان، سولفید هیدروژن، دیاکسیدکربن و اکسیدهای مختلف نیتروژن به وجود میآید. در برابر گازهای تولید شده 2 راه وجود دارد؛ یکی این که آنها را بسوزانیم تا وارد طبیعت نشوند و دوم این که به انرژی مورد نیاز تبدیل کنیم.
همه بیوگاز حاصل از تجزیه زبالهها برای تولید انرژی مناسب است؟
مهم ترین فرآورده جانبی در فرآیند پوسیدن زبالهها گاز متان است که به گاز مرداب شهرت دارد و بوی بد آن را همه میشناسند. در پروژه نیروگاه زباله سوز مشهد تلاش پژوهشگران روی این گاز متمرکز شده است. این روزها دیگر در سایت دفن زبالههای شهری مشهد اثری از بوی بد نیست و دیگر هیچ شباهتی به دفنگاه زبالهها ندارد.
گاز متان چطور جمعآوری میشود؟
گام اول لولهکشی میان زبالههاست. در این پروژه یک شبکه لولهکشی مشبک در محل دفن زبالهها ایجاد شده که این لولههای مشبک از لابهلای زبالههای دفن شده میگذرد. حدود 1700 متر لوله در این شبکه به کار رفته و همه لولهها مشبکاند تا امکان نفوذ گازهای حاصل از پوسیدن زبالهها به درون شبکه لولهکشی وجود داشته باشد.
گفتید لولهها بصورت شبکه است و از لابهلای زبالهها میگذرد. این لولهگذاری چطور انجام شده است؟
لولهگذاری در این محل از حدود 4 سال پیش توسط سازمان بازیافت و تبدیل مواد شهرداری مشهد همراه با دفن زبالهها آغاز شده. لولهها در بعضی قسمتها به صورت افقی نصب میشوند و در بعضی قسمتهای دیگر، چاههای عمودی هستند تا امکان دسترسی به همه گازی که توسط زبالهها تولید میشود وجود داشته باشد. در انتهای انشعابات لولهها یک دستگاه مکنده (کمپرسور) داخل یک کانتینر قرار دارد و گازها را درون کانتینر -که در واقع واحد تصفیه گاز است- میکشد.
یعنی گاز پیش از اینکه سوزانده شود نیاز به تصفیه دارد؟
در این واحد توسط دستگاه رطوبت گیر، رطوبت گاز حذف می شود. در طرف دیگر کانتینر گازی که با مکش از شبکه لولهکشی گرفته شده و رطوبت آن از بین رفته با فشار از کانتینر بیرون میرود. در واقع کانتینر گاز را جمعآوری و سپس فشاردار میکند. چون گازی که در محل دفن زباله تولید میشود، فشار ندارد و باید فشار لازم به آن داده شود. در واقع واحد تصفیه اتاقکی است که در فرایند تولید برق از زبالهها 3 مسئولیت به عهده دارد؛ حذف رطوبت از گاز، فشاردار کردن آن و اندازه گیری میزان اکسیژن و متان در مخلوط گازهای حاصل. گاز اکسیژن نباید در ترکیب ما وجود داشته باشد. چون خطرناک است. بنابراین پیش از آنکه گاز برای سوختن در نیروگاه آماده شود باید مطمئن شویم که در آن اکسیژن وجود ندارد. اگر دستگاه اندازهگیری اکسیژن نشان دهد باید عیبیابی کنیم.
اکسیژن هم جزو گازهای حاصل از تجزیه زبالههاست؟
در فرآیند پوسیدن زباله توسط باکتریها اکسیژن تولید نمیشود ولی ممکن است این گاز از بیرون به داخل شبکه نفوذ کند. در واقع اگر پوشش روی لولهها مناسب نباشد به محض مکش توسط دستگاه مکنده، اکسیژن موجود در محیط وارد سیستم میشود. برای جلوگیری از بروز چنین مشکلی باید سطح پوشش روی محل دفن و لوله گذاری فشرده و بدون نفوذ باشد. پوشش مورد استفاده خاک رس به قطر حدود یک متر است.
برق چطور تولید می شود؟
در مرحله بعد گاز فشاردار به سوله مجاور کانتینر که همان نیروگاه کوچک تولید برق است انتقال مییابد و وارد مولد میشود. از سوختن گاز، برق بدست میآید و وارد شبکه توزیع میشود. برقی که حاصل احتراق گاز است و برای تولید آن نیازی به سوختهای فسیلی نیست.
آیا میزان گاز تولیدی زبالهها و ترکیب درصد گازها قابل محاسبه و پیشبینی است؟
نمیشود محاسبه کرد. ترکیب گازها بستگی به ترکیب زبالهها دارد و ترکیب زبالهها هم ثابت نیست. چون با نوع مصرف شهروندان تغییر میکند. در حقیقت فرهنگ مصرفی مردم تعیین کننده نوع زباله است و ترکیب زباله تعیین کننده ترکیب گازهای حاصل. بسیاری از کارشناسان معتقدند زبالههای ما برای تولید برق بسیار مناسب است و در مقایسه با کشورهای اروپایی زباله بهتری داریم. تفاوتهایی که الگوی مصرف جامعه ما نسبت به بسیاری جوامع دیگر دارد، باعث شده میزان زباله تر بیشتر باشد. در کشورهای اروپایی بیشتر مصرف مردم مواد غذایی آماده است و حجم عمده زبالههای خانگی را ظروف کاغذی و پلاستیکی بستهبندی تشکیل میدهد. خرید میوه و سبزیجات بیش از حد نیاز که متاسفانه در بسیاری از خانوادهها مرسوم است و روشهای سنتی تهیه و طبخ غذا باعث میشود زباله تر در ترکیب زباله شهری ما درصد بالایی را تشکیل دهد و زباله تر بیشتر برابر است با بیوگاز بیشتر و در نتیجه امکان بهتر برای تولید برق از زباله.
پیش از اجرای این طرح زبالههای تر شهروندان درمشهد چه میشد؟
زبالههای تر پس از حمل به خارج شهر در همین محل دفن میشد و در شرایط غیرهوازی پس از فرایند تخمیر، گازهای متان و سولفید هیدروژن را تولید میکرد. تا کنون در محل دفن زباله مشهد گازهای حاصل در 24 چاه جمعآوری و بدون استفاده سوزانده میشد ولی الان با لوله گذاریهایی که انجام گرفته و نصب تجهیزات لازم، گاز حاصل قابل جمعآوری است و میتواند به تولید برق کمک کند. هر نیم متر مکعب گاز زباله میتواند یک حدود کیلووات برق تولید کند.
چقدر طول میکشد تا زبالهها تجزیه و بیوگاز تولید شود؟
به طور طبیعی از زمان دفن زباله باید حدود 3 سال گذشته باشد تا سرعت و مقدار تولید گاز برای چنین کاری مناسب باشد، ولی در روشهای روز دنیا با استفاده از روش هم زدن زباله تولید گاز را سرعت میبخشند. موضوع دیگری که امروزه در کشورهای پیشرفته مورد توجه قرار گرفته فضولات دامیو فاضلابهای شهری است. چون فرایند پوسیدن این زائدات هم گاز متان تولید میکند. با گسترش چنین طرحهایی شاید این امکان فراهم شود که در روستاها و مناطق دورافتاده -که باید به سختی و با هزینه بسیار شبکه انتقال نیرو کشیده شود- از فاضلابهای انسانی و فضولات دامیبرای تولید برق در محل استفاده شود.
از سایر مزایای این طرح بگویید؟ نقشی که چنین پروژهای میتواند در حفظ محیط زیست داشته باشد.
دفع زباله و مواد زاید همواره یکی از دغدغههای اصلی جوامع بشری بوده و این موضوع با توجه به افزایش جمعیت و گسترش روزافزون شهرنشینی اهمیت بیشتری پیدا میکند. قدیمیترین و مرسومترین روش دفع زباله، دفن آن زیر خاک است و امروزه باتوجه به تحقیقات وسیعی که روی محلهای دفن زباله و تاثیر آنها بر محیط زیست، خاک و آبهای زیرزمینی انجام گرفته، مشخص شده است این روش، روش مناسبی برای دفع زباله بخصوص زبالههای جامد شهری نیست. بنابر آمار موجود به ازای هر تن زباله دفن شده 3/1 تن آلایندههای گازهای گلخانهای آزاد و منتشر میشود. گاز متان که مهمترین بیوگاز در محلهای دفن زباله است، ۲۴ برابر دیاکسید کربن پدیده گلخانه ایرا تشدید میکند و مهمترین تولید گازی زبالههای تر است. سولفید هیدروژن هم گاز مهم دیگری است که در دفنگاههای زباله بالای ۲۰۰ پی.پی.ام آلودگی دارد و عامل بوی مشمئزکننده در محل دفن زباله است. به این ترتیب مهمترین مزیت این طرح از بین بردن گازهای مضر برای طبیعت و حفظ محیط زیست است. ضمن اینکه در کنار آن امکان تولید برق، این انرژی مفید و پرمصرف نیز وجود دارد.
نظر شما