به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ در دوران جمهوری اسلامی، آمریکا همواره با وجود دانش بومی ایرانیان در صنعت هسته‌ای از پیشرفت کشور در این حوزه بیمناک بود و از هر طریق می‌کوشید که روند پیشرفت را متوقف یا محدود کند. آمریکا انگیزه خود از چین اقداماتی را جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح و صنعت هسته‌ای به عنوان کشوری معارض با اهداف خود در منطقه اعلام کرده است و همواره در پس چنین بهانه‌هایی ادله اصلی خود را پنهان کرده است. این در حالی است که در دورانی که ایران متحد استراتژیک آمریکا در منطقه بود هم آمریکا به انحاء مختلف راه‌های رسیدن رژیم پهلوی را به صنعت هسته‌ای حتی در سطوح محدود مسدود کرده بود.
در دهه ۱۹۷۰ میلادی، ایرانِ تحت حاکمیت محمدرضا پهلوی به دنبال جایگاهی مهم در نظام ژئوپلیتیکی خاورمیانه و بازار جهانی انرژی بود. در این دوره، برنامه‌های گسترده‌ای برای مدرن‌سازی و تنوع‌بخشی به منابع انرژی، ازجمله توسعه انرژی هسته‌ای در دستور کار قرار گرفت. همزمان، ایالات متحده آمریکا که یکی از شرکای راهبردی ایران محسوب می‌شد، با احتیاط و نگرانی‌هایی فزاینده درباره عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای (non-proliferation، وارد گفت‌وگوهایی حساس با دولت شاهنشاهی شد. یکی از اسناد کلیدی در این زمینه، تلگراف محرمانه‌ای است که در ژوئن ۱۹۷۷ از سوی سفارت آمریکا در تهران به واشنگتن ارسال شد و در آن جزئیات دیدار شاه با سفیر وقت آمریکا، ویلیام سولیوان، ثبت شده است.
جایگاه نفت در سیاست منطقه‌ای و جهانی ایران
شاه در دیدار ۱۸ ژوئن ۱۹۷۷ [28 خرداد 1356] با سفیر آمریکا، ابتدا بر اهمیت استراتژیک نفت خلیج‌فارس برای کشورهای توسعه‌یافته تاکید کرد. او با رضایت از سیاست انرژی دولت کارتر و حذف قریب‌الوقوع نظام دوقیمتی نفت، از تغییر موضع عربستان سعودی در این زمینه به عنوان یک «چرخش یک‌جانبه» یاد کرد. در این مرحله، ایران تلاش داشت تا از طریق سیاست‌های نفتی‌اش، نقشی فراتر از تامین‌کننده صرف انرژی ایفا کند و در تصمیم‌سازی‌های بین‌المللی تاثیرگذار باشد.
انرژی هسته‌ای: ابزاری برای استقلال و توسعه
در ادامه گفت‌وگو، شاه با اشاره به این‌که نفت منبعی بسیار باارزش است که نباید تنها برای تولید انرژی سوزانده شود، به‌صراحت علاقه خود را به توسعه انرژی هسته‌ای بیان کرد. او از آمادگی ایران برای امضای یک توافق‌نامه دوجانبه بازرسی‌های هسته‌ای با آمریکا سخن گفت و تاکید کرد که ایران علاقه‌ای به ساخت تاسیسات بازفرآوری سوخت مصرف‌شده (reprocessing) ندارد. در عوض، مسیر «گداخت هسته‌ای»(fusion) را به عنوان یک رویکرد صلح‌آمیز و علمی مورد توجه قرار داد.
این اظهارات نشان می‌دهد که ایران در آن مقطع تلاش داشت تا در چارچوب مقررات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT)، برنامه‌ای مشروع و قابل دفاع برای استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای ارائه دهد.
ملاحظات دیپلماتیک و رویکرد محافظه‌کارانه آمریکا
سفیر آمریکا، با وجود دریافت راهنمایی مثبت از رئیس‌جمهور کارتر درباره حمایت از برنامه هسته‌ای ایران، تصمیم گرفت در این دیدار به اظهارات شاه در این زمینه پاسخ ندهد. او دو دلیل اصلی برای این رویکرد محتاطانه مطرح کرد:
نخست آن‌که بهتر است ابتدا مواضع دقیق ایران درباره مفاد توافق‌نامه بازرسی‌ها روشن شود تا ایالات متحده بیش از حد مشتاق ظاهر نشود.
دوم، عدم اطمینان از هماهنگی کامل نهادهای بوروکراتیک آمریکا با سیاست جدید رئیس‌جمهور، که ممکن بود به نوعی «عدم انسجام» در سیاست رسمی تعبیر شود.
این رویکرد نشانه‌ای از تردید و حساسیت فزاینده واشنگتن نسبت به احتمال استفاده ایران از برنامه هسته‌ای برای مقاصد غیرصلح‌آمیز است، هرچند هیچ شواهد مستقیمی از تمایل شاه به ساخت سلاح هسته‌ای در این سند وجود ندارد.
تعامل نفتی و پیامدهای بین‌المللی
در بخش دیگری از گفت‌وگو، سفیر آمریکا از شاه خواست تا از طرح موضوع قیمت نفت در عرصه عمومی اجتناب کند. او اشاره کرد که ایران همواره به عنوان محرک افزایش قیمت نفت شناخته می‌شود و نقش شخصیت‌هایی چون جمشید آموزگار در محافل بین‌المللی، اغلب مناقشه‌برانگیز است. شاه با این تحلیل مخالفتی نکرد، که نشانه‌ای از تمایل به کاهش تنش‌های رسانه‌ای میان دو کشور تلقی می‌شود.
سند تاریخی سال ۱۹۷۷ که برگرفته از «آرشیو امنیت ملی آمریکا» است نشان می‌دهد که برنامه هسته‌ای ایران در دوران پهلوی دوم، بخشی از یک استراتژی کلان برای توسعه صنعتی و استقلال انرژی کشور بود. در عین حال، ایالات متحده با وجود روابط نزدیک با شاه، هرگز به طور کامل دغدغه‌های مربوط به اشاعه فناوری حساس هسته‌ای را نادیده نگرفت.
هرچند ایران در آن زمان بر استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای تأکید داشت و حتی از مسیرهای غیرنظامی مانند گداخت هسته‌ای سخن می‌گفت، آمریکا با احتیاط و تدریج پیش می‌رفت. این شکاف میان خواسته‌های ایران برای دسترسی گسترده به فناوری هسته‌ای و خطوط قرمز آمریکا در حوزه منع گسترش سلاح‌ها، ریشه بسیاری از تنش‌های بعدی در دوران پس از انقلاب ۱۳۵۷ را شکل داد.
در ادامه متن ترجمه شده سند از نظر می‌گذرد:
از: سفارت آمریکا در تهران
به: وزارت امور خارجه ایالات متحده – واشنگتن
تاریخ: ۱۸ ژوئن ۱۹۷۷
طبقه‌بندی: محرمانه (CONFIDENTIAL)
موضوع: ملاقات با شاه
ارجاع: تلگرام 5346 تهران
برچسب‌ها: انرژی، سازمان همکاری و توسعه اقتصاد (OECD)، ایران
محدود به LIMDIS
محرمانه – صرفا برای استفاده داخلی وزارت خارجه
بررسی جهت رفع طبقه‌بندی انجام‌شده – بخشی از سند آزاد شده است.
۱. شاه در جریان ملاقات ۱۸ ژوئن، به طور مفصل درباره اهمیت نفت خلیج‌فارس برای کشورهای توسعه‌یافته سخن گفت.
وی از سیاست جدید انرژی اعلام‌شده توسط دولت کارتر ابراز رضایت کرد و همچنین خرسندی خود را از پایان قریب‌الوقوع نظام دو قیمتی نفت، به دلیل آن‌چه آن را «تغییر یک‌جانبه موضع عربستان سعودی» توصیف کرد، ابراز داشت.
۲. سپس شاه به موضوع آشنای همیشگی خود پرداخت و گفت که نفت منبعی بسیار باارزش است که نباید تنها برای تولید انرژی مصرف شود.
او علاقه خود را به استفاده از نیروگاه‌های هسته‌ای ابراز کرد و اعلام آمادگی نمود تا با ایالات متحده وارد یک توافق دوجانبه پادمان (بازرسی‌های بین‌المللی) شود.
شاه ابراز امیدواری کرد که این توافق زمینه‌ساز فروش راکتورهای هسته‌ای آمریکا به ایران شود.
او به طور مشخص اعلام کرد که هیچ علاقه‌ای به داشتن تاسیسات بازفرآوری (Reprocessing) ندارد و گفت که آماده است مسیر گداخت هسته‌ای (Fusion Route) را دنبال کند.
۳. شاه همچنین نگرانی خود را نسبت به دیدگاه‌های کنگره آمریکا در قبال لایحه انرژی رئیس‌جمهور ابراز کرد و ابراز امیدواری نمود که مجلس سنا بتواند از طرح‌های دولت کارتر حمایت بیشتری کند.
وی به طور فروتنانه‌ای اشاره کرد که رئیس‌جمهور کارتر اکنون همان چیزی را می‌گوید که او طی پنج سال گذشته بیان می‌کرده است.
۴. من از این فرصت استفاده کردم تا پیشنهاد کنم که بهتر است موضوع قیمت نفت از دستور گفت‌وگوهای علنی بین دو کشور حذف شود.
اشاره کردم که ایران همواره به عنوان عامل اصلی (اصطلاحا «بانک») در این‌گونه مباحث شناخته می‌شود و این‌که آقای آموزگار در نشست‌های بین‌المللی با تاکید زیاد بر این موضوع، موجب نارضایتی بسیاری می‌شود.
با توجه به همسویی فعلی سیاست‌های رسمی ایران و آمریکا، پیشنهاد دادم که گفت‌وگوهای ما در این زمینه با آرامش بیشتری انجام شود.
گفتم که این موضوع را با دکتر شلزنجر (که قرار است وزیر انرژی شود) در میان گذاشته‌ام و از او خواسته‌ام پس از آغاز به کار، راهی برای تفاهم با آموزگار بیابد.
شاه در طول صحبت‌های من با سر تایید می‌کرد و هیچ مخالفتی ابراز نکرد.
۵. توضیح (از سوی سفیر): من عمدا از اظهارنظر درباره صحبت‌های شاه در مورد نیروگاه‌های هسته‌ای خودداری کردم، با وجود این‌که رئیس‌جمهور راهنمایی‌های مثبتی در این زمینه به من داده است.
اما به دو دلیل تصمیم گرفتم فعلا این موضوع را مطرح نکنم:
الف. بهتر است منتظر بمانیم تا ایرانی‌ها تمام مواضع خود را درباره توافق‌نامه پادمان دوجانبه مطرح کنند؛ وگرنه ممکن است ما بیش از حد مشتاق جلوه کنیم.
ب. به نظرم هنوز نهادهای اداری در واشنگتن به طور کامل با دیدگاه‌های جدید رئیس‌جمهور هماهنگ نشده‌اند، بنابراین بهتر است کمی زمان بدهیم تا بین دستگاه‌ها اجماع شکل گیرد و از ارائه موضعی ناهماهنگ جلوگیری کنیم.
۶. درخواست اقدام: لطفا به این سفارت اطلاع دهید که وزارت خارجه چگونه قصد دارد در مذاکرات دوجانبه پیش ِرو (۲۵ تا ۲۹ ژوئیه) به موضوعات زیر بپردازد:
خرید نیروگاه‌های هسته‌ای
دسترسی به سوخت اورانیوم
ترتیبات غنی‌سازی
دفع پسماند هسته‌ای
امضا: سولیوان (William H. Sullivan)
سفیر ایالات متحده در ایران
259
نظر شما