به گزارش خبرگزای خبرآنلاین به نقل از پایگاه جماران، خیابان سپه قزوین به گواه بسیاری تاریخ‌پژوهان اولین خیابان ایران است. خیابانی که رد بسیاری اتفاقات تاریخی را می‌شود در آن یافت.
در جشن‌ها و سوگواری‌ها طی انقلاب‌ها و جنگ‌ها، این خیابان همواره مکان مهمی برای نمایش رویدادهای شهر بوده و این باعث شده تا پیشینه تاریخی این خیابان بخش مهمی از هویت شهر قزوین را با خود همراه داشته باشد.
در این رابطه با «حسین طحان» پژوهشگر تاریخ و دارای مدرک دکترای باستان‌شناسی به گفت‌وگو نشستیم.
وی درباره خیابان سپه و وقایع تاریخی آن و افراد مهمی که در آن زندگی و یا تردد کردند، توضیحاتی داد که در این مطلب خواهید خواند.
طحان خیابان سپه قزوین را به عنوان اولین و قدیمی‌ترین خیابان ایران یاد می‌کند، وی توضیح می‌دهد: خیابان سپه با این نام در سال ۱۳۸۷ شمسی به ثبت میراث‌فرهنگی کشور رسیده است، این خیابان در دوره شاه تهماسب صفوی یعنی نزدیک به ۵۰۰ سال پیش ساخته شد و نخستین خیابانی است که با معنا و مفهوم خیابان ایرانی در ایران ایجاد شد؛ یعنی مسیری با پهنای خاص، جوی‌های قناتی در دو طرف که آب در آنها روان بوده و درختانی در دو سو به طول خیابان و شکل و فرم خاص خویش که متفاوت از آن چیزی است که در اروپا خیابان نامیده می‌شد.
هر چند پیش از آن نخستین خیابان ایرانی در هرات احداث شده بود، اما شاه تهماسب این خیابان را با کیفیت بهتر و بزرگتر از خیابان هرات ساخت.
نام اولیه؛ «خیابان»
به گفته این تاریخ‌پژوه، در فاصله میان سردر عالی‌قاپو تا کاخ شاه اسماعیل که روبه‌روی بازارچه و مسجدجامع قرار داشت، میدان وسیعی به نام میدان شاه ساخته شد و قسمت پشت کاخ شاه اسماعیل تا به سر چهارراه، در حالی که بخش‌هایی از خیابان منتظری و تهران قدیم را شامل می‌شد «خیابان» احداث گردید.
«عبدی‌بیک شیرازی» مدحی از « خیابان» در دوره شاه تهماسب اول سروده است. در زمان صفویه این خیابان صرفا «خیابان» لحاظ می‌گردید. بنابراین خیابان سپه کنونی دو بخش میدان شاه و خیابان صفوی را شامل می‌شد.
لیکن بعدها با آسیبی که به میدان و کاخ شاه اسماعیل رسید، هر دو بخش تبدیل به خیابانی مستقیم شد؛ همچنین پس از ساخت خیابان چهارباغ در اصفهان و سپس خیابان‌های دیگر در ایران «خیابان» صفوی نیز نام‌های مختلفی به خود گرفت؛ «خیابان مطلق»، «خیابان عالی‌قاپو»، «خیابان دولتی»، «خیابان شاه» و «خیابان سپه» نام‌هایی است که این خیابان از دوره صفوی تاکنون به خود دیده است. در دوره صفوی نیز همچون دوره پس از آن، این خیابان پر از وقایع مهم و مستندات تاریخی است که با سکونت مشاهیر، وزیران، شاعران، نویسندگان، خوشنویسان و… همراه بوده است.
«خیابان» محل وقوع رویدادهای مهم
اما طحان معتقد است جدا از تاریخ ساخت این خیابان و محوطه جانبی آن، این خیابان وقایع تاثیرگذاری در سطح ملی و فراسرزمینی به خود دیده است که به جرات می‌توان گفت کمترین مکانی را در ایران و شاید غالب کشورها می‌توان یافت که چنین پیشینه‌ای داشته باشند ضمن اینکه رجال و شخصیت‌های ملی و جهانی که در این خیابان اقامت داشته و یا رفت و آمد می‌کردند نیز اهمیت این خیابان را بیشتر می‌کنند.
وی توضیح می‌دهد: برای اینکه به جایگاه این خیابان بپردازیم ناگزیریم رجوعی نیز به دوره پیش از احداث این خیابان داشته باشیم. از آن‌جایی که این خیابان تقریبا از مرکز بافت پیش از اسلام شهر قزوین عبور نموده طبیعتا بسیاری از وقایع آن دوران که در شهر اتفاق افتاده در حدود همین محل بوده است و شخصیت‌های خاصی نیز در همین محل زندگی و یا مدتی مسکن گزیده‌اند.
براساس آن‌چه به طور مستند در اختیار داریم قزوین حداقل از دوره ساسانی مسکونی بوده است؛ با این حال چنان‌چه منابع مهمی چون «منظومه ویس و رامین» که در دوره اشکانیان سروده شده و اسم قزوین در آن آمده است را مبنا قرار دهیم، متوجه می‌شویم این شهر در دوره اشکانی یعنی حدود حداقل ۲۰۰۰ سال پیش مسکونی بوده است و در دوره پیش از اسلام نیز شهر دارای اعتباری در ایران بوده است.
خیابان سپه از جنوب به شمال تقریبا از مرکز شهر و از وسط باروی جنوبی به باروی شمالی کشیده شد. بنابراین وقایع بسیاری از دوران پیش از اسلام را محوطه این خیابان به خود دیده است. وقایعی چون محاصره شهر توسط مهاجمان مسلمان و جمله معروف قزوینیان «نه مسلمان بییم نه گزیت دهیم، بشی او مکه شی کاما برهیم» را که مورخین چون «زکریا قزوینی» و «مستوفی» و… به آن اشاره کرده‌اند و بسیاری وقایع دیگر را به خود دیده است.
حدود شهر
در حدود تقریبی برج و باروی پیش از اسلامی (دوره ساسانی) قزوین، خیابان سپه تقریبا در مرکز شهر و از بخش میان حصار جنوبی به سمت حصار شمالی ایجاد شده است.
به گفته طحان در دوره سده‌های اول پس از اسلامی نیز اگرچه هنوز خیابان صفوی احداث نشده، اما اشاره مورخین و بسیاری مشاهیر قزوین نشان می‌دهد که بسیاری از همین مشاهیر در محل همین خیابان و یا کوچه‌های حوالی آن سکونت داشته‌اند. اینکه «ابن حوقل» در قرن چهارم هجری به وجود مشاهیر و دانشمندان فراوان قزوینی اشاره نموده و حتی در این بین نویسندگانی چون «محمدابن احمد شمس الدین المقدسی» قزوین را مراکز «فقه و فلسفه» دانسته‌اند و یا اینکه «یاقوت حموی» در اشاره به مشاهیر و دانشمندان عبارت «گروهی بی‌شمار به شهر قزوین نسبت دارند» را به کار برده گواه این مدعاست که بسیاری از ایشان در محل این خیابان و یا کوچه‌های اطراف آن ساکن بوده و نیز رفت و آمد داشته‌اند.
احتمالا «ابن سینا» نیز که براساس اشاره منابع به قزوین می‌آمده در این محل حضور می‌یافته.
«حمدا… مستوفی» نیز اشاره می‌کند که خانه‌اش در حصار شاپوری که محل همین خیابان را نیز شامل می‌شود، واقع بوده است و «ابن ماجه»، «زکریا قزوینی»، «عبید زاکانی» ، «رافعی» و بسیاری دیگر اهل قزوین بوده‌اند که به اعتقاد طحان چه بسا خانه بسیاری از ایشان در جداره‌ها و یا محل همین «خیابان» بوده است.
طحان به حضور پادشاهان سلجوقی اشاره می‌کند و می‌افزاید: پادشاهانی چون «آلب ارسلان» نیز در قزوین حضور یافته و از آن‌جایی که دختر او تا آخر عمر در قزوین می‌ماند، به احتمال زیاد ایشان نیز در همین محل حاضر می‌شده است.
وی در خصوص احتمالات مطرح شده از اقامت این افراد سرشناس در محوطه خیابان می‌گوید: هر چند بسیاری از این روایات حتمی، بار احتمال سکونت در محوطه خیابان را به دوش می‌کشند، اما شواهد متقن‌تری داریم برای اینکه نشان دهیم وقایع مختلفی در این محل پیش از ساخت خیابان انجام شده که با وجود بناها و ساخت مسجد جامع در میان خیابان سپه اثبات می‌شود.
طحان وقایع مرتبط با مسجد را به عنوان وقایع مرتبط با اهمیت این منطقه پیش از احداث خیابان قلمداد کرده و تصریح می‌کند: این مسجد در کنار قبه (گنبد) بلندی قرار داشته که پس از اسلام «خلیفه موسی عباسی» در حوالی همین قبه در محل خیابان حاضر شده و بعدها هم «هارون‌الرشید» در سال ۱۹۲ هجری روی همین قبه در محل خیابان دستور ساخت مسجدجامع را داده است.
این مسجد که در جانب غرب خیابان قرار گرفته به علت شکوه و اهمیتش همواره مورد اشاره سفرنامه‌نویسان، جغرافی‌دانان و نویسندگان کتاب و مسالک بوده است، چنان‌چه غالب ایشان (که حتی اشاره به اسامی ایشان از مقدار و حوصله این کوتاه نوشته خارج است) به این مسجد آمده و به آن اشاره نموده‌اند، چند تن از این افراد عبارت‌اند از «بلاذری»، «ابن فقیه همدانی» ، «استخری»، «ناصر خسرو قبادیانی»، «ابوالقاسم جیهانی»، «ابن حوقل»، «صاحب‌حدودالعالم» و بسیاری دیگر از نویسندگان که جزء مهم‌ترین منابع تاریخی و مسالک محسوب می‌گردند در محل مسجدجامع و این محل حضور یافته‌اند و شکوه و قدمت این مسجد، را توصیف نموده‌اند.
شکوه خیابان
این تاریخ‌پژوه تصریح می‌کند: قطعا «امیر خمارتاش» حاکم سلجوقی در محل همین خیابان که بعدها احداث شده، حاضر شده و دستور ساخت گنبد خمارتاشی را در ۹۴۶ سال پیش داده که کتیبه آن با تاریخ ۵۰۰ هجری نیز در این مسجد موجود است. ازجمله وقایع مرتبط نیز می‌توان به گزارش حمدالله مستوفی درباره حمله مغولان به قزوین و پناه بردن قزوینیان به زیر گنبد این مسجد و به آتش کشیده شدن گنبدخانه توسط مغولان اشاره نمود.
وی می‌افزاید: ایوان شمالی مسجدجامع توسط شاه اسماعیل، ایوان جنوبی بنا بر کتیبه آن توسط شاه عباس دوم و ایوان دیگری نیز توسط شاه سلیمان صفوی ساخته شد که شاه سلیمان صفوی کتیبه دیگری با ذکر سال ۱۰۸۱ ه.ق بر ایوان جنوبی نصب نموده و آب‌انبار مسجد امع نیز که جنب خیابان قرار گرفته به سال ۱۰۹۳ ه.ق توسط شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.
طحان در یادآوری دیگر آثار شاخص این خیابان، اشاره می‌کند به «مسجد مدرسه آقاسی» که از زمان قاجار «مدرسه شیخ‌الاسلام» خوانده می‌شد و در این رابطه تشریح می‌کند: این مسجدمدرسه در دوره ترکمانان ایجاد شده و در ضلع دیگر همین خیابان قرار گرفته است.
این مدرسه محل تحصیل بسیاری از رجال قاجاری ازجمله «حاجی میرزا آقاسی» صدراعظم محمدشاه قاجار بود. این زمانی است که برخی نویسندگان اروپایی مجددا گزارش‌های بیشتری از خیابان می‌دهند در سال ۱۸۴۰ «فلاندن» و «پاسکال کوست» به قزوین و خیابان سپه آمده و دو سال پیش از ورود اولین دوربین‌های عکاسی به ایران، نقاشی‌هایی از این خیابان و سردر عالی‌قاپو کشیده‌اند.
به گفته طحان در دوره قاجار «میرزا مسعود شیخ‌الاسلام» که نسب خویشی با شاهان قاجار داشت منزلی نیز در این خیابان داشت.
در این زمان مدرسه آقاسی که در این خیابان قرار دارد توسط میرزا مسعود شیخ الاسلام مورد مرمت قرار گرفت و از آن تاریخ به نام شیخ‌الاسلام تغییر نام داد که هنوز هم با کاربری آموزشی دایر است.
«حسین خیاط» مشروطه‌خواه معروف و معلم عارف و خود «عارف قزوینی» ازجمله شاگردان مدرسه آقاسی/ شیخ‌الاسلام در همین خیابان بودند که این موضوع نیز نشان می‌دهد چه افرادی در این خیابان سکونت داشته و رفت وآمد می‌کردند. مقبره «احمد غزالی» صوفی معروف دوره سلجوقی نیز در همین خیابان واقع است.
اما در دوره صفوی نخست، در زمان شاه اسماعیل که سه تن از صدراعظم‌هایش قزوینی بوده‌اند عزم انتقال پایتخت به قزوین ایجاد شد که صورت نیز پذیرفت و شاه اسماعیل به احتمال فراوان در میان همین خیابان سپه کنونی فرمان احداث کاخ باشکوهش را داد و دولتخانه‌ای هم در شمال مسجدجامع، خیابان و کوچه‌های مجاوران احداث نمود که امروز اثری از آن نیست.
پس از آن بار دیگر و در زمان شاه تهماسب نیز تصمیم به ساخت دولتخانه دیگری به نام «دولتخانه مبارک» در شمال دولتخانه شاه اسماعیل گرفته شد، درنهایت در شمال این خیابان دولتخانه مبارک توسط شاه تهماسب احداث شد. بعدها شاه عباس بر سردرب بزرگ ورودی دولتخانه مبارک یعنی عالی‌قاپو دستور نصب کتیبه‌ای به خط «علیرضا عباسی» را داد که این کتیبه به نام شاه عباس نوشته شد.
«پیترو دلاواله» نیز به سردرب شاهی «عالی‌قاپو» و میدان جلوی آن که همان خیابان سپه است، اشاره نموده است. «فیگوئرا» سفیر اسپانیا، «تاورنیه» در سفرنامه‌اش، «آدام الئاریوس» به کاخ شاه اسماعیل در جنوب میدان که آن را می‌توان در وسط خیابان سپه و روبه‌روی مسجد جامع جانمایی کرد، اشاره نموده‌اند. در محل میدان شاه و خیابان سپه کنونی بار عام شاهان صفوی و ازجمله به گزارش «پیترودلاواله» ایتالیایی بار عام شاه عباس به انجام می‌رسیده، و بسیاری از رویدادهای تاریخی صفوی مرتبط با این میدان بوده است.
این تاریخ‌پژوه ادامه می‌دهد: «پردو لاماز» نیز در سفرنامه‌اش و «پطرس گیلانتز» به میدان شاه بر جانب عالی‌قاپو و پیکار قزوینیان با افغانیان در آن پرداخته‌اند، چراکه در همین خیابان سپه امروزی، ما بود که قزوینیان در مقابل نیروهای «محمود افغان» و با حضور «اشرف افغان» و «امان‌ا… خان» پس از هماهنگی قبلی به یک باره شورش کردند و پیروزی قطعی به دست آوردند.
طحان می‌افزاید: در زمان صفویه، مسجدمدرسه «خلیفه سلطان»، داماد شاه عباس نیز دیگر بنای مهمی بود که در این خیابان و درست روبروی مسجد جامع و کنار بازارچه کنونی احداث شده بود.
تلألو تاج پادشاهی در «خیابان»
طحان اشاره می‌کند به «خانه حکیم افضل» پزشک حاذق شاه عباس دوم که در این خیابان قرار دارد و اکنون نیز شکل دوره قاجاری آن موجود است. همچنین بر طبق اسناد موجود خانه «علیرضا عباسی»، خوش‌نویس معروف دوران صفوی نیز در این خیابان و متصل به مسجد جامع بوده است.
در دوران صفوی همچنین گزارش شده تمامی شاهان صفوی در دولتخانه قزوین حضور یافته بودند و قطعا این حضور با همراهی وزیران و مشاهیر و بزرگان این دوره در میدان و خیابان بود که در مسیر دروازه اصفهان نیز واقع بوده است که گزارش برخی از آنها را در اختیار داریم.
طحان معتقد است: آن‌طور که می‌دانیم نادرشاه افشار پس از دشت‌مغان در دولتخانه قزوین که متصل به خیابان سپه است، تاج‌گذاری نموده و کاخی نیز به نام ایوان نادری در محوطه عالی‌قاپو ساخته است و این موضوع نشان می‌دهد نادر نیز با تاریخ این خیابان در ارتباط بوده است.
همین‌طور در دوره قاجار، شاهان قاجار، وزیران و کارگزاران، سفیران خارجی و سفرنامه‌نویسان مختلف در این خیابان حضور یافته‌اند که اشاره حتی به نام آنها از حوصله این نوشتار خارج است.
در زمان فتحعلیشاه نیز «علینقی میرزا» فرزند شاه و حاکم قزوین مرمت‌هایی در شهر انجام داد و کتیبه‌ای هم در مسجدجامع نصب کرد، درنهایت در دوره «فتحعلیشاه» و اوایل حکومت «محمدشاه قاجار» با تخریب شدن بخش‌هایی از میدان، قسمت شمالی خیابان که شامل میدان شاه می‌شد به صورت کامل به خیابان جنوبی متصل نمودند تا خیابان به طور کامل شکل کنونی خویش را به خود بگیرد.
در این زمان کتیبه‌ای با تاریخ ۱۲۳۸ ه.ق توسط علی نقی میرزا بر ایوان جنوبی مسجد جامع نصب شد.
همین‌طور تصاویر مناسبی از عکاسان مشهور از جمله «آنتوان سوریوگین» و «عبداله قاجار» عکاسان مشهور دوره قاجار از این عمارت موجود است.
گزارش خود ناصرالدین‌شاه در سال ۱۳۰۶ه.ق در جریان سفر سومش به فرنگ و شرح وی از این خیابان هم خواندنی است، تصویری از این خیابان به هنگام حضور مجدد ناصرالدین‌شاه در ۱۷ صفر سال ۱۳۰۷ ه.ق و آذین‌بندی خیابان موجود است که از بالای میهمانخانه گرفته شده است.
مظفرالدین‌شاه نیز در سفرنامه‌اش درباره بازدیدش از قزوین به این خیابان پرداخته است، تصویری نیز از لحظه ورود مظفرالدین‌شاه در خیابان در سال ۱۳۲۳ هجری قمری در اختیار است.
همچنین گزارش «قهرمان‌میرزا عین‌السلطنه سالور» از بازدید «محمدعلیشاه» و «احمدشاه قاجار» و حضور در این خیابان از دیگر نمونه‌های حضور شاهان قاجار به همراه وزیران و کارگزارانشان در «خیابان» است.
این تاریخ‌پژوه همچنین در مورد وقایع دیگر این خیابان به گزارشات مشروحی از ورود مشروطه‌خواهان به رهبری «یپرم‌خان ارمنی» به قزوین و نبرد ایشان با قوای حکومتی در خیابان سپه اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: گزارش‌های مذکور بیان می‌کند که چگونه مشروطه‌خواهان از سَمت میهمانخانه و مقابل سردر به عالی‌قاپو حمله نموده و پس از آتش زدن درب حکومتی عالی‌قاپو، دولتخانه را فتح نموده و سپس به سمت تهران و فتح تهران اقدام نموده‌اند.
طحان تصریح می‌کند: خانه «حسین‌خان سپهسالار» صدراعظم معروف ناصرالدین‌شاه قاجار، خانه «واعظ قزوینی» روزنامه‌نگار معروفی که یادآور واقعه ترور در بهارستان است و «خانه میرزا حسن شیخ‌الاسلام» رهبر مشروطه قزوین و از عاملان اصلی پیروزی مشروطه در این خیابان قرار داشته است که اکنون نیز بخش‌هایی از آن موجود است.
براساس دیگر گزارش‌ها، مغازه «یحیی»، تارساز ارمنی در جداره مغازه‌های این خیابان بوده و بسیاری از تارهای زیبایش را از سال ۱۲۹۰ تا ۱۳۰۴ در این خیابان ساخته است؛ مغازه «میرزا مهدی‌خان» تارزن و نوازنده معروف نیز در این خیابان قرار داشته است. با ساخت عمارت «حکیم‌اف» و هتل ایران در اواخر دوره قاجار پس از چندی، مراسم عروسی «قمرالملوک وزیری» با «موسیو اصغر شیخ‌الاسلام» نیز در این عمارت به انجام رسیده است.
همچنین تصاویری از لحظه ورود نیروهای روس در جنگ بین‌الملل اول در سال ۱۹۱۶ و اشغال ایران و نیز مناسبات تاریخی ایشان در این خیابان موجود است؛ این حضور بیگانه در بسیاری اوقات با درگیری مردمان شهر با ایشان همراه بوده است. روزنامه ایران در سال ۱۲۹۷ گزارش داده که انگلیسی‌ها چطور فردی به نام «هولتزر آلمانی» را به جرم جاسوسی در نبرد بین‌الملل اول در در عمارت هتل ایران واقع در خیابان سپه، دستگیر و مجازات نموده‌اند و وقایعی از این دست.
این خیابان براساس گزارشات در دوره «مظفرالدین‌شاه» از نخستین مناطقی است که چراغانی شده، همچنین تصویری از خودرو «کلود مونه» در خیابان سپه همزمان با سفر مظفرالدین‌شاه در اردیبهشت سال ۱۲۸۴ خورشیدی موجود است که نشان می‌دهد این خیابان نخستین نمونه‌های خودرو را نیز در زمان تولیدش تجربه نموده است. البته کلود مونه تصاویر دیگری نیز در خیابان به هنگام سفر شاه ثبت کرده است.
مطابق با اسناد به جا مانده، در این خیابان شاهان، وزیران، دانشمندان، عالمان، هنرمندان، افراد و مشاهیر مختلفی زندگی کرده و یا برای مدتی سکنی گزیده و تاریخ را رقم زده‌اند.
طی گزارش روزنامه ایران در سال ۱۲۹۷ خودروی آتش‌نشانی سفارت انگلیس از دروازه درب کوشک برای مهار آتش مغازه نانوایی سپه اقدام نموده، «آندره گدار» فرانسوی تصاویر و پلان مسجد جامع را ترسیم کرده، نخستین و معروف‌ترین عکاسان ایرانی و خارجی از جمله «آنتوان سوروگین»، «عبدا… خان قاجار» و «ابراهیم قاجار» عکس‌های جالبی را از این خیابان ثبت نموده‌اند و طی گزارش روزنامه «بازپرس» کاشی آبی خیابان سپه در آذرماه ۱۳۰۷ بر سردر عالی‌قاپو نصب شده است.
اکنون نیز شاید رویای تخریب مغازه‌هایی دیگر و احداث خیابانی از مقابل سردر عالی‌قاپو را در سر برخی افراد می‌پرورد. روش‌های غلط توسعه بدون توجه به اهمیت یک مکان تاریخی، مغایر با اصول حفاظت از میراث تاریخی در تمام دنیا است و حالا انصاری شرقی قرار است ضربه مهلکتری باشد بر تن بی‌رمق خیابان، خیابانی که داشتن آن آرزوی بسیاری از شهرها و کشورها است!
به گزارش جماران؛ با این همه امید است تا تصمیم‌گیرندگان شهر با تصمیمات عاقلانه بتوانند گام ارزشمندی در جهت رونق خیابان باشکوه سپه که میراث نسل‌های قبلی است، داشته باشند و با بازگویی گذشته پرافتخارش به جای باز کردن معبر در صدد توسعه گردشگری خیابان و شهر برآیند.
۲۵۹
نظر شما