تلاقی تاریخ و هنر در "جارچی‌باشی" اصفهان

گرداگرد میدان زیبای نقش‌جهان آثار زیبای هنری و تاریخی بسیاری جمع شده که هر کدام برای خود گنجینه‌ای تاریخی و جذاب محسوب می‌شوند. درست پشت همین میدان و در واقع در کوچه پس کوچه‌های میدان مستطیل رنگارنگ نقش‌جهان، بنایی زیبا به یادگار مانده که هنوز هم، توجه بسیاری را به خود جلب می‌کند.

درست جنب مسجد حکیم اصفهان و بازار قلندرها، در مرکز یکی از همین محله‌های قدیمی اصفهان که هنوز هم بافت قدیمی خود را حفظ کرده، بنایی به نام "جارچی‌باشی" خودنمایی می‌کند.

بنایی که تا همین چند سال پیش مخروبه‌ای بیش نبود اما امروز به یکی از زیباترین مکان‌های تاریخی نصف‌جهان تبدیل شده است. رستوران سنتی جارچی باشی، پیش از این یک حمام قدیمی به شمار می‌رفته و سن و سال آن با ساخت میدان تاریخی و جهانی نقش‌جهان برابری می‌کند.

حمام جارچی باشی در آن دوران، بزرگترین حمام اصفهان بوده که دارای 2 حمام مردانه و زنانه بوده است. این بنا در بازار بزرگ اصفهان و نزدیک مسجد جارچی واقع شده و بر اساس کتیبه تاریخی مسجد، ظاهراً در سال 1019 ﻫجری قمری به همراه بنای مسجد، توسط ملک سلطان ـ جارچی باشی شاه عباس اول ـ بنا شده است.

اگرچه این مکان سال‌ها مخروبه‌ای بیش نبود و چندان مورد توجه قرار نداشت اما به لطف بازسازی و مرمت آن در سال‌های گذشته، همه آن را به خوبی می‌شناسند.

امروز اما در این محله از هر کسی بپرسید، جارچی‌باشی را به خوبی می‌شناسد؛ مکان ویژه‌ای که در زمان خودش نخستین بنایی بوده که یک بنای تاریخی تغییر کاربری داده و تبدیل به مکانی شده که امروز هر فردی برای لحظه‌ای در آن با تاریخ همراه شود.

تاریخ و هنر در جارچی‌باشی گره می‌خورد

بنای تاریخی جارچی‌باشی اصفهان، روح معماری سنتی ایرانی و نقوش اسلیمی خود را در نقاشی‌های متبرک به اسماء الهی و البته فضایی دنج گرد یکدیگر جمع کرده و تاریخ و هنر را در هم گره زده است.

نقاشی‌هایی که لابلای لایه چینی‌های برگرفته از هنر دست استادانی زبر دست و با طرح‌‌های اوج هنر صفویه همراه شده و فضایی خاص به محیط بخشیده است.

احمد افتخاری، همان شخصی است که با عشق و علاقه وافر اقدام به بهسازی و مرمت این بنای تاریخی پرداخته و با سرمایه‌گذاری ویرانه‌ و مخروبه‌ای به نام حمام جارچی‌باشی را زنده و تبدیل به چنین رستوران سنتی کرده است.

مخروبه‌ای که زنده شد

وی از تصمیم بر این مرمت و چنین تغییر کاربری به تسنیم چنین می‌گوید: با توجه به اینکه این بنا از سال 1370 دیگر مورد بهره‌برداری قرار نگرفته بود، رو به تخریب می‌رفت و متأسفانه زمانی که ما با آن مواجه شدیم، بسیاری از سقف‌های آن ریزش کرده بود و به مکانی برای نخاله‌های ساختمانی اهالی محل تبدیل شده بود. در این زمان بود که صاحب قبلی مکان که به خارج از کشور مهاجرت کرده پس از مراجعت این مکان را تجاری‌سازی کرد.

افتخاری گفت: با توجه به اینکه جارچی‌باشی نزدیک مسجد و بازار بود اما موقعیت جالبی نداشت، جدای از صرفه اقتصادی برای تبدیل به رستوران سنتی هدف اصلی از این موضوع، کمک به میراث فرهنگی شهر اصفهان و گردشگری آن به شمار می‌رفت.

موسس رستوران جارچی‌باشی به افتتاح این مجموعه و اهداف آن اشاره کرد و افزود: این بنا در سال 82 خریداری و در همان سال نیز تصمیم به بازسازی آن گرفته شد. البته درست در همین زمان، به ثبت ملی نیز رسید، در صورتی که می‌توانستیم چنین اقدامی را انجام ندهیم اما همان موقع پیگیری لازم صورت گرفت و مهر ثبت آثار ملی میراث فرهنگی بر روی بنا خورد.

وی به هزینه‌های صورت گرفته در ترمیم بنا اشاره کرد و ادامه داد: ساخت این مجموعه در سال 82 شروع شده و سال 90 به پایان رسید و در این مدت بالغ بر 4.5 میلیارد تومان برای تغییر کاربری و استفاده از آن هزینه شد تا نخستین تغییر کاربری در اصفهان را به نام خود بزند.

افتخاری به ویژگی‌های نقاشی‌های اسلیمی بنا اشاره کرده و در این زمینه هم می‌گوید: نقاشی‌های بنا توسط استاد رسول مزروعی نقاشی شده است و مرمت آن در ابتدا با 5 استاد دانشگاه هنر و پس از آن در ادامه راه با 40 الی 50 استاد ماهر در زمینه مرمت بنای تاریخی، انجام شد. یکی از نقاشی‌ها که در حاشیه تمام حمام دیده می‌شود، این حاشیه اصلی بوده که از همان 400 سال پیش در حمام قرار داشت و ما آن را در گوشه‌ای پیدا کردیم و آن را در سایر نقاط به کار بردیم.

اسماء متبرکه در طرح‌های اسلیمی جارچی‌باشی و استقبال گردشگران

یکی از ویژگی‌های جالب این بنا، نزدیکی به میدان امام(ره) است و همین موضوع سبب شده که گردشگران خارجی بسیاری بعد از حضور در میدان امام(ره) اصفهان، راهی این مکان زیبا شوند.

افتخاری با اشاره به استقبال گردشگران خارجی از نوع معماری و نقاشی‌های زیبای این بنا افزود: اسامی خداوند در طرح‌های اسلیمی به عنوان فرهنگ اسلام در نقاشی‌ها کار شده است و در واقع، بیشتر گردشگران خارجی با دیدن این اثر سئوال می‌کنند که این حروف چه چیزی است؟ ما برای آن‌ها توضیح می‌دهیم که این کلمات اسماء متبرکه خداوند است که به تعداد زیاد در نقاشی‌ها کار شده و این موضوع برای آن‌ا خیلی جالب است.

بنای این مکان زیبا همانند حمام با اینکه تغییر کاربری داده اما معماری حمام را حفظ کرده به گونه‌ای که در نخستین قدم‌های ورود به ساختمان، این موضوع را کاملاً درک می‌کنید. افتخاری در ساخت این مجموعه این موضوع را به خوبی رعایت کرده زیرا به گفته بسیاری، معماری حمام‌ها در قدیم بسیار جالب بوده است.

معماری‌های منحصر به فرد در حمام

بر اساس معماری حمام در قدیم، کف آن دارای کانال‌هایی به نام معروف "گربه‌رو" بوده و ارتفاع این کانال‌ها 60 سانتی‌متر و پهنای 40 سانتی‌متر می‌رسیده است. این فضا به حمام کمک می‌کرده تا گرمای حاصله از حمام و در واقع ضایعات گرمایی دود خاکستر و دیگر مسائل به زیر حمام هدایت شود.

این نحوه معماری، 2 مزیت بسیار مناسب را به خود اختصاص داده به شکلی که هنگامی که حمام مرطوب بوده، رطوبت کف حمام خشک شود و هنگامی که اشخاص با پای برهنه وارد حمام می‌شدند، احساس خوشایندی به آن‌ها دست دهد. این موضوع بعدها به عنوان سیستم گرمایش از کف در ساختمان‌های پیشرفته دنیا مورد استفاده قرار گرفت.

ایمان افتخاری، یکی دیگر از موسسان جارچی‌باشی درباره سقف حمام‌ها نیز به نکته‌های جالبی اشاره کرد و گفت: سقف حمام نیز از عدسی‌های محدب و یا مقعر بسته به فضایی که داشتند، ساخته شده است. در واقع، سقف دارای گنبدی است که در آن از انرژی خورشید استفاده می‌شده و از این طریق، صرفه‌جوئی بسیاری در انرژی صورت می‌گرفته است.

به گفته وی، در دوران گذشته، بیشتر حمام‌ها دارای استخر آب سرد بوده‌اند انتهای استخر، سنگ مرمری مانند پولک ماهی قرار می‌گرفته تا با استفاده از آب جاری جان، از این مکان به عنوان محلی برای ماساژ بدن استفاده شود. در این بنا سنگی شبیه به این کار شده اما مانند اصل قدیمی نیست ولی در حمام علی قلی آقا سنگ ماساژ با همان طرح کار شده است.

همچنین موسس مجموعه جارچی‌باشی اصفهان با اشاره به ظرفیت‌های بسیار اصفهان در این زمینه افزود: اصفهان به دلیل بافت تاریخی که دارد ظرفیت فراوانی را برای تغییر کاربری به این شکل دارد که می‌توان از آن استفاده کرد اما به نظر می‌رسد که برخی نهادها باید در راستای این تغییر کاربری‌ها به میزان مناسبی همکاری لازم را صورت دهند.

احمد افتخاری ادامه داد: در واقع امروز در اصفهان شهرداری و میراث فرهنگی با تغییر کاربری به این شکل موافق هستند و دید روشنی به این موضوع دارند اما برخی از نهادها به این موضوع اعتقادی ندارند و این موضوع سبب شده که بر خلاف شهری مانند یزد، از خانه‌های تاریخی اصفهان چندان استفاده نشود.

حمایت از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در حوزه گردشگری تقویت شود

افتخاری با بیان اینکه سرمایه‌گذاری در این زمینه هزینه زیادی در بردارد، تصریح کرد: با توجه به هزینه‌های بالا در این خصوص باید تسهیلات به سرمایه‌گذاران اعطا شود تا افراد بیشتری در آن ورود کنند. با این حال تا وقتی که بانک‌ها از ارائه وام‌های با بهره 7 یا 14 درصدی برای مرمت بناهای تاریخی در راستای تغییر کاربری خودداری می‌کنند، این اتفاق صورت نمی‌گیرد.

وی با اشاره به فاز دوم ساخت این رستوران سنتی تصریح کرد: فاز دوم "جارچی‌باشی" ایجاد یک هتل سنتی است اما به دلیل اینکه بخشی از زمین در انحصار اوقاف است هنوز درگیر کارهای اداری آن هستیم و امیدوار هستم که این اتفاق هم صورت گیرد.

فرش قرمز شهرداری اصفهان زیر پای سرمایه‌گذاران

اما در این میان مهدی جمالی‌نژاد شهردار اصفهان با بیان اینکه شهرداری اصفهان آمادگی بسترسازی و حمایت از شهروندان برای بازسازی خانه‌های قدیمی و تاریخی است به تسنیم گفت: این خانه‌های قدیمی نه تنها می‌تواند ظرفیت خوبی را برای گردشگران ایجاد کند بلکه هویت و فرهنگ اصفهان را بهتر به گردشگران معرفی کنند.

وی با اشاره به تغییر کاربردی‌های خانه‌های تاریخی بیان کرد: شهر اصفهان یک شهر تاریخی است و باید تمام زمینه‌ها و بسترهای لازم را برای ورود و اقامت گردشگر فراهم کنیم که شهرداری اصفهان و شورای شهر در کنار تمهیداتی که برای بحث هتل‌سازی در نظر گرفته، شهروندان اصفهانی را برای بازسازی خانه‌های قدیمی خود در بحث هتلینگ تشویق و حمایت می‌کند.

ابنیه تاریخی جزء نفایس تاریخی ما است

مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان نیز پیرامون وضعیت خانه‌های تاریخی اصفهان و نظارت بر تغییر کاربری این خانه‌های ارزشمند تاریخی به تسنیم گفت: اعتقاد ما و سیاست سازمان میراث فرهنگی این است که ابنیه تاریخی را به جز نفایس تاریخی که شرایط خاص و ویژه در نگه‌داری و بهره‌برداری آنها وجود دارند، برای باقی ابنیه کاربری ویژه‌ای تعریف شود که حفاظت از آنها اتفاق بیافتد.

وی با بیان اینکه امروز بحث کاربری‌های درآمدزا در ابنیه تاریخی مدنظر است، گفت: این کاربری‌ها زمینه مشارکت بخش خصوصی را فراهم می‌کند و طبیعی است که بخش خصوصی یک خانه تاریخی را برای کاربری عام‌المنفعه آماده کند، این بخش می‌خواهد کاربری و خدماتی که دارای درآمدهای اقتصادی را در این خانه‌ها داشته باشد که سازمان میراث فرهنگی از این حرکت حمایت می‌کند.

 این روزها و با توجه به محوریت موضوع میراث فرهنگی به عنوان محلی برای توسعه اقتصاد نصف‌جهان امید است که با حمایت بیشتر از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی، زمینه پیشرفت این شهر را نیز فراهم آوریم.