تعزیه به عنوان رساترین نوای سوزناک عزاداری در طول تاریخ، با فریاد رسای خود پرده جهل و ظلمت را دریده و زبان گویای حق طلبان برای انتقال پیام نهضت عاشورا به ویژه در دوران سلطه حاکمان ظالم و فاسد تاریخ بوده است.
این هنر بی‌بدیل که با حماسه عاشورا پیوندی ناگسستنی دارد، مهم‌ترین و اثرگذارترین شیوه نمایش ایرانی است که در طول دوران اختناق تاریخ و در میانه آواهای جاهلانه ظالمان با زبان گویا و رسای خود، نوای مظلومیت و حقانیت سیدالشهدا برای زنده نگه داشتن دین خداوند را فریاد زده است.
تعزیه از دیدگاه اعتقادی، دینی و تاریخی ارزش فراوانی دارد و در دوران صفویه و قاجار رونق گرفت تا به شکل کنونی درآمدنوای ماندگار تعزیه از دوران اوج خود در زمان صفویه تاکنون قرن‌ها بر پیکره ظلم و جهل مستکبران جهان رعشه افکنده است و آوای ماندگار آن این حقیقت را در گلوی تاریخ فریاد می‌کند که حقیقت‌جویی و حق‌خواهی عاشورا در پهنه تاریخ جهان امتداد خواهد داشت.
در این ارتباط با منصور قربانی مدیرکانون نمایش‌های آیینی و سنتی اصفهان، کارگردان تئاتر، کارشناس تعزیه و از تعزیه‌گردانان اصفهانی به گفت‌وگو نشسته‌ایم که در ادامه از نظر مخاطبان می‌گذرد.
آقای قربانی؛ تعزیه به عنوان یک هنر نمایشی چه زمانی شکل گرفت و آیا این هنر دارای معیارها مشخص و از پیش تعیین شده است؟
هنر تعزیه سابقه بسیار درخشان تاریخی را در دل خود نهفته دارد به نوعی که بزرگ‌ترین شیوه نمایشی خاص ایران محسوب می‌شود؛ در واقع زمانی که شبیه‌خوانی شکل عزا، سوگ و حزن و اندوه را به خود بگیرد به شکل تعزیه در می‌آید و سه عنصر موسیقی، نمایش و ادبیات مبنای هنری آن را شکل می‌دهد.
این هنر نمایشی با توجه به قاعده‌مندی خود از ارزش ویژه‌ای برخوردار است چرا که دارای معیارها و قوانین از پیش تعیین شده است.
هنر تعزیه منحصر به واقعه کربلا نیست و درباره هر کدام از امامان، پیامبران، شخصیت‌های تاریخی می‌توان آن را اجرا کرد اما نکته در این است که درباره هر کدام از بزرگان باشد در به حماسی‌ترین حادثه آفرینش یعنی کربلا ختم می‌شودتعزیه از دیدگاه اعتقادی، دینی و تاریخی نیز ارزش فراوانی دارد و در اواخر دوران صفویه و قاجار رونق فراوانی گرفته است و به شکل کنونی درآمده است.
اجرای تعزیه‌های امامان به ویژه داستان‌های مربوط به واقعه عاشورا مرسوم‌تر است اما در ایام شهادت امام حسن (ع) و پیامبر گرامی اسلام (ص) شاهد اوج‌گیری هنر تعزیه در اصفهان هستیم؛ اصولاً هنر تعزیه مختص امامان است یا وقایع تاریخی دیگری را نیز در برمی‌گیرد؟
اجرای برخی تعزیه‌ها مانند داستان شهادت امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل (ع) در تعزیه‌خوانی مرسوم هستند و برخی مانند تعزیه‌های پیامبران و برخی امامان معصوم، سوغاتی آوردن شمر و موارد دیگر که تعزیه قریب خوانده می‌شوند، کمتر در میان تعزیه‌خوانان متداولند.
تعزیه وفات پیامبر گرامی اسلام (ص)، شهادت امام حسن (ع) و امام رضا (ع) که در سه روز آخر ماه صفر در اصفهان به ویژه روستای مشهور و بین‌المللی قودجان رونق ویژه‌ای می‌گیرد جزو تعزیه‌های قریب محسوب می‌شود.
در واقع هنر تعزیه منحصر به واقعه کربلا نیست و درباره هر کدام از امامان، پیامبران، شخصیت‌های تاریخی می‌توان آن را اجرا کرد اما نکته جالب در این میان آن است که تعزیه درباره هر کدام از بزرگان که باشد در نهایت به حماسی‌ترین حادثه آفرینش یعنی حادثه کربلا ختم می‌شود.
مطابق آموزه‌های اهل‌بیت (ع) هیچ حماسه تراژدی در جهان به جاودانگی و عظمت حادثه کربلا نمی‌رسد و این تلفیق هنرمندانه از هنر اصیل و بومی ایرانی با آموزه‌های دینی و اعتقادی نشان از عقیده راسخ دینی و ذات هوشمند ایرانیان دارد.
این مطلب درباره تعزیه‌های داستانی غیردینی مانند سوگ سیاوش و غیره نیز صدق می‌کند؟
بله؛ همان گونه که بیان شد داستان مظلومیت امام حسین(ع) به قدری عظمت دارد که تمام شبیه‌خوانی‌ها و تعزیه‌ها به این داستان می‌رسد.
در تعزیه پیامبر گرامی اسلام(ص) ایشان پیش از وفات، حادثه کربلا را برای اطرافیان بازگو و از حضرت ابوالفضل (ع) می‌خواهد که امام حسین (ع) را روز عاشورا یاری کند و در برخی تعزیه‌ها نیز از میان دو انگشت خویش حادثه خونین عاشورا را به امام علی (ع) نشان می‌دهد و بدین شکل این حادثه برای مخاطبان بازآفرینی می‌شود.
همچنین در داستان‌های حماسی مانند سوگ سیاوش زمانی که قرار است سر سیاوش را از تن جدا کنند وی می‌هراسد اما سیمرغ افسانه‌ای از وی می‌خواهد که به میان بال‌هایش بنگرد و وی واقعه کربلا را به چشم می‌بیند و متوجه ناچیزی مرگ خویش در برابر عظمت امام حسین (ع) می‌شود و با آرامش تن به مرگ مظلومانه خویش می‌دهد.
برسیم به آسیب‌شناسی هنر تعزیه در گذر زمان؛ برخی معتقدند روایت‌های تعزیه در گذر زمان دچار آسیب‌هایی شده است. دیدگاه شما در این ارتباط چگونه است؟
بله این مطلب صحیح است؛ در واقع امر گرچه شیوه و اسلوب هنر تعزیه در گذر زمان تغییر چندانی نکرده است اما این هنر اصیل به دلیل عدم آموزش‌های دانشگاهی، نبود پژوهش‌های صحیح و با توجه به شیوه انتقال نسل به نسل در طول سالیان دچار آسیب‌ها و تحریف‌هایی شده است که از مهم‌ترین این موارد ترویج متون غیرمستند به ویژه در تعزیه‌های مرسوم است به شکلی که تعزیه‌خوان حاضر نیست اشتباهات متون یا نقل‌های اشتباهی که از بزرگ‌تر خود شنیده است، را تغییر دهد.
در ارتباط با موسیقی تعزیه توضیحاتی ارائه دهید؛ گویی سبک‌ها جدید از موسیقی به این هنر دیرینه رسوخ کرده است؟
تعزیه تنها هنر نمایشی است که تمام معیارهای آن مشخص است و بر این اساس تک تک ردیف‌های آوازی این هنر اصیل ایرانی مشخص است و این در حالی است که برخی تعزیه را به عرصه آوازخوانی مبدل کرده‌اند.
همه چیز در تعزیه حساب شده است حتی چرخش سوارکار در صحنه در جهت یا خلاف جهت عقربه‌های ساعت هرکدام القاکننده معنای خاص است و بر این اساس باید گفت که یک تعزیه‌خوان باید از نظر بدنی، صدا و هنرمندی دارای ویژگی‌های لازم باشدموسیقی آغاز تعزیه کاملا مشخص و از نظر احساسی فضای خاصی برای مخاطب می‌آفریند و این حس با موسیقی بخش‌های دیگر تعزیه متفاوت است به گونه‌ای که حتی مخاطب نیز آنها را می‌شناسد.
این مطلب بدان معناست که به طور مثال شیوه رجزخوانی حُر در ابتدای تعزیه، در زمان پشیمانی و همچنین در جنگ با اشقیاء مشخص است، در واقع موسیقی تعزیه پس از پشیمانی حُر در دستگاه شور است که نماد پشیمانی غم و اندوه و درونی است و بر این اساس نمی‌توان آن را در دستگاه ماهور که حماسی شاد را القاء می‌کند اجرا کرد.
بر این اساس اگر تعزیه‌خوان به دلیل عدم دانش و توانایی کافی و یا حتی صدای نامناسب برای خواندن، آواز آن را اشتباه بخواند فضای احساسی مناسبی را برای مخاطب نمی‌آفریند.
تا این اندازه اسلوب تعزیه تعریف شده و مشخص است؟
ببینید به اندازه‌ای همه چیز در تعزیه حساب شده است که دورهایی که سوارکار در صحنه می‌زند، حتی چرخش وی در جهت یا خلاف جهت عقربه‌های ساعت هرکدام القاکننده معنای خاص است و بر این اساس باید گفت که یک تعزیه‌خوان باید از نظر بدنی، صدا و هنرمندی دارای ویژگی‌های لازم برای اجرا باشد.
به تازگی شاهد شیوه‌های نوینی در تعزیه هستیم که به اسم جذب نسل جدید انجام می‌شود؟ نظر شما در این ارتباط چیست؟
در وهله نخست باید دقت کنیم که بازآفرینی با خلاقیت متفاوت است چراکه اگر قرار باشد خلاقیتی در تعزیه ایجاد شود به یقین دیگر نام تعزیه را برخود نخواهد داشت چراکه شیوه جدیدی خلق و آفرینش شده است.
برخلاف این امر بازآفرینی در تعزیه بدون اشکال است چراکه این پدیده تعزیه را از چارچوب و اصول از پیش تعیین شده خارج نمی‌سازد و ضمن حفظ مفهوم و قواعد کلی تعزیه از تمام عناصر زیباشناسی نیز در بازآفرینی استفاده می‌شود.
از سویی با توجه به اینکه تعزیه در طول زمان دچار تحریف شده اگر کسی اصل این هنر را اجرایی کند می‌توان گفت که کاری نوین و زیبا را به انجام رسانده است.
مشکل اصلی هنر تعزیه در زمان کنونی چیست؟
تعزیه به عنوان یکی از هنرهای قدیمی اصفهان برای زنده ماندن نیازمند متون معتبر است اما کار پژوهشی در زمینه تعزیه کمتر انجام شده است و هیچ‌گاه به این مطلب نیاندیشیده‌ایم که آموزش این هنر اصیل را همانند بسیاری از هنرهای دیگر به شکل آکادمیک و دانشگاهی دربیاوریم.
در واقع تعزیه باید در بحث هنرهای نمایشی ورود پیدا کند تا جایگاه خود را به درستی بازیابد.
همچنین گاهی شبیه‌خوانان به دلیل نداشتن تسلط کافی در تعزیه به جای قواعد اصلی و مبنایی تعزیه از سبک و سیاق خودآفریده پیروی می‌کنند که این امر باعث فاصله گرفتن مخاطب از تعزیه می‌شود.
برخی تعزیه‌خوانان نیز این هنر را با مداحی و مصیبت‌خوانی اشتباه گرفته‌اند و این در حالی است که جدا از ارزش‌های موارد یاد شده تعزیه ارتباطی با این مصیبت‌خوانی ندارد.
در واقع هنر تعزیه حمایت‌کننده جدی ندارد و عدم وجود متولی خاص برای تدوین اساس‌نامه در طول سالیان دراز و نبود همکاری درست ارگان‌های دولتی مرتبط به این مشکل دامن زده است به نوعی که در فضای فعلی، تعزیه‌ای که به شکل کامل مطابق اصول و قوانین اصلی باشد را در کشور شاهد نیستیم گرچه گروه‌هایی هستند که سعی دارند تعزیه را به اصل خود برگردانند.
صحبت‌هایی درباره اجرای تعزیه در ایام غیر از عزاداری اهل‌بیت شنیده شده است؛ آیا برنامه‌ای برای این نوع از تعزیه وجود دارد؟
برای ماه رمضان پیشنهاد دادیم که ۳۰ تعزیه از قصه‌های پیامبران برگزار شود، در واقع این هنر نمایشی در همه عرصه‌ها قابلیت اجرایی دارد و بر این اساس باید شبیه‌خوانی‌های شاد نیز در ایام ولادت ائمه معصومین تدارک دیده شود.
46
نظر شما