انسان صنعت دستی خداوند است

بر اساس اساسنامه مصوب پاییز 1301 انجمن آثارملی که اینک به انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تغییر نام داده هدف تأسیس انجمن، «ازدیاد علاقه به آثار قدیم تاریخی و علمی و ایران و به منظور نگاهداری صنایع مستظرفه و صنایع دستی و حفظ سبک و شیوه قدیم آنها» ذکر شده است.

بر این بنیاد و به مناسبت روز جهانی صنایع دستی (بیستم خرداد) انجمن آثار و مفاخر چنین مجلسی را تدارک دیده است.
درباب نسبت صنایع دستی و فرهنگ سخن بسیار رفته است. بحث بنده و استادان محترم دیگری که در این مجلس سخن خواهند گفت تبیین افزون‌تر این نسبت است.

سخن اول این که در تاریخ و فرهنگ اسلامی- ایرانی سه واژه در باب هنر وجود دارد. واژه اول هنر است که قدمتی سه هزار ساله دارد و درگات‌ها به عنوان بخش معیار اوستا در دو هات یعنی هات‌های 43 و 50 آمده است در یکی از آنها هنر صفت اهورامزدا است و معنای آن قدرت تمیز و تشخیص است همان که در قرآن با آیه «ان تتقوالله یجعل لکم فرقانا» بیان شده و در دومین هات هنر صفت بهمن است. ایزد خرد و اندیشه که این نیز بیانگر آن است که در ذات هنر، خرد وجود دارد.

اما دو اصطلاح دیگر هنر در فرهنگ ما یکی صناعت است (و صنایع دستی از همین واژه است) و دیگری فن. ( عشق می‌ورزم و امید که این فن شریف / چون هنر‌های دگر موجب هرمان نشود) هر دو اصطلاح فن و صناعت ترجمه Techne یونانی است. و این تخنه ریشه تکنیک امروزی است به معنای ساختن و درست کردن. این ترجمه در اوائل نهضت ترجمه صورت گرفت و مترجمان مسلمان تخنه را به صناعت و فن ترجمه کردند امروزه در کشورهای عربی از اصطلاح فن برای هنر استفاده می‌کنند در کشورهایی چون تاجیکستان و ترکیه نیز اصطلاح صناعت و صنعت را برای هنر بکار می‌برند در کشور ما نیز هنرهای صناعی یا صنایع دستی، اصطلاحات آشنایی هستند.

اما نکته مهم این که ترجمه‌ای بودن اصطلاح صناعت، آن هم از زبان یونانی، از اهمیت و اصالت آن نمی‌کاهد زیرا از دیدگاه حکمای مسلمان اصالت صناعت به کاربرد آن در قرآن است. آن هم در آیاتی که خداوند خود رسماً معلم انسان می‌شود در آموزش صناعت، همچون: وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَكُمْ لِتُحْصِنَكُمْ مِنْ بَأْسِكُمْ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاكِرُونَ-و به [داوود] فن زره [سازى] آموختيم تا شما را از [خطرات] جنگتان حفظ كند پس آيا شما سپاسگزاريد وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا- و زير نظر ما و [به] وحى ما كشتى را بساز

این آیات نشان می‌دهد که منشأ صناعت در اندیشه اسلامی الهی است و چنان که گفتیم خداوند خود در این معنا معلم انسان است بی‌واسطه.

همین مسئله سبب ظهور فتوت نامه‌هایی در اندیشه اسلامی گردید که مبنای هر صناعت و حرفه‌ای را به ولیی از اولیاء یا امامی از امامان یا پیامبری از پیامبران منتسب می‌کرد. بگذارید بخشی از فتوت نامه چیت‌سازان را برای شما قرائت کنم تا آشکار شود چه نسبت ذاتی میان صناعت با فرهنگ در اندیشه ما وجود دارد.

اگر پرسند که در وقت زاج آب کردن کدام آیه را میخوانی؟جواب بگوإِنَّهُمْ يَكِيدُونَ كَيْدًا وَأَكِيدُ كَيْدًا فَمَهِّلِ الْكَافِرِينَ أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا
اگر پرسند که در وقت پارچه در زمین انداختن کدام آیه میخوانی؟ جواب بگو که إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا تا آخر.
اگر پرسند که در وقت باسمه کردن کدام آیه میخوانی؟ جوابگو: يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ

نکته پایانی مسئله اصطلاح دست در صنایع دستی است. از صناعت و ریشه آن گفتم از دست هم بگویم. علاوه بر این که اصطلاح صنایع دستی را اخوان‌الصفا در رسائل خود به کار بردند و این معنا را تفصیلاً در کتاب هندسه خیال و زیبایی شرح داده‌ام در قرآن آیه‌ای بیانگر آن است که خداوند انسان را به دست خود آفرید.
قَالَ يَا إِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعَالِينَ- فرمود اى ابليس چه چيز تو را مانع شد كه براى چيزى كه به دستان قدرت خويش خلق كردم سجده آورى آيا تكبر نمودى يا از [جمله] برترى‏جويانى.
بر بنیاد این آیه خداوند انسان را به دست خود آفرید پس انسان صنعت دستی خداوند است.