معمای فیلم بغدادی و شبیه‌سازی بن‌سلمان

باور دارم دومین نوار انتشار یافته خلیفه بوبکر بغدادی، از اهمیت بالایی برخوردار است. در حقیقت این ویدئو مانند نخستین و تنها فیلم منتشره از وی که در ششم رمضان سال 1393 در مسجد زنگی موصل و در پی ایراد خطبه اعلام خلافت انتشار یافت، تاثیری عمیق و ماهوی را به دنبال خواهد آورد. او در هنگام قرائت خطبه معروف آغاز خلافت، بیان داشت رمضان ماهی است که «پیامبر در آن گردان ها را آماده می کرده است» و «من مانند سلاطین وحکام که مردم خویش را به امنیت و آسایش بشارت می دهند، نخواهم بود». شاید بسیاری از نمازگزاران آن روز مسجد موصل که این عبارت را شنیدند در پندارشان نمی گنجید که گوینده این جملات به آنچه بیان می دارد، عمیقاً پایبند باشد و امنیت و آسایش را نه از ایشان بلکه برای بسیاری از مردمان سرزمینهای دیگر هم زایل سازد.

اینک، خلیفه ابراهیم، برای دومین بار از دریچه دوربین همان شبکه «الفرقان» بیانی تازه را در شرایطی متفاوت مطرح می سازد. گفتگوی تازه او بنحوی غیر منتظره و هنگامی انتشار یافت که به روایت کشورهای درگیر با این جنبش، دیگر قلمرویی برای داعش بر زمین وجود ندارد. حتی برای بسیاری از تحلیگران زبده اروپایی که طی سالهای اخیر سعادت هم کلامی با ایشان را در این موضوع داشتم، پرانتز بسته شده رویای خلافت یک عراقی نمی تواند فصلی برای تاریخ اروپا و جهان باشد. از این رو در نگاه افرادی که باوری به اصل منطقی «اثبات شی نفی ماعدا نمی کند»، ندارند، نباید دل بست و قضاوت ایشان را مبنای تحلیل قرار داد.

عملیات ضد داعش دقیقا گذار در مسیر حذف فیزیکی جنبشی بود که قلمرو خود را بیش از جغرافیای زمین بر جغرافیای ذهن مخاطبان مسجل ساخته بود. لذا مواجه نظامی، بی تکاپو و شناخت فرهنگی نمی تواند پاسخ به جنبشی باشد که قدرت بسیج جریانهای مختلف از بعثی و اخوانی تا سلفی و صوفی، کرد و عرب، اروپایی و آسیایی و ... را به کف آورده بود. بی جهت نبود که این جنبش قبل از توسعه قدرت زمینی بنای حکومت را بر فضای مجازی نهاد و اطلاق قوی ترین رسانه تاثیر گذار ارهابی را اکتساب نمود. در شرایط کنونی، داعشِ بی زمین باردیگر با ابزار رسانه حیات خود را یادآور می گردد. تجربه گذشته نشان می دهد سخنان بغدادی در این ویدئو 18 دقیقه ای، کماکان برای بسیاری در حد لاف و گزاف تلقی خواهد شد و چه بسا چون نمازگزاران جامع زنگی موصل در 13 تیر 1393 که خطبه شنیدند و نماز برپا داشتند و به خانه رفتند، بعضی را گمان چنین باشد که گپی بود و گفتی شد و حکایتی پایان یافت. 

•  نوار گفتگوی خلیفه ای که بنابر برآوردهای اطلاعاتی یا هلاک شده بود، یا با زخمی برتن، رنجور و بیمار در گوشه ای فروافتاده باشد، عیان ساخت خلیفه بغدادی دواعش، مستعصم بالله عباسی نمدمال شده نیست.

•  خلیفه با این نوار، برای جنبش معارض خود، تاریخ ساخت. تکرار گزاره "لا ننسی ان نذکر ..." و ذکر نام اسامی فرماندهان داعشی مقتول، هم در اسطوره سازی مورد نظر وی قابل تحلیل است و هم با ذکر القابی چون التمیمی، طالبی، سینایی، حجازی، صحراوی، عراقی، قحطانی، استرالی، شیشیانی، فرنسی و بلجیکی‌، حتی بیان به سرزمینهای خاص چون بورکینافاسو و مالی یا خراسان کوششی است برای یک خطاب عالمی، فارغ از تمایز نژادی و قوم، زبانی و فرهنگی که می کوشد با حاضرین و مخاطبین خود در این قلمرو به گفتگو نشیند. او هیچ اسمی را دوباره بیان ننمود و هیچ تصویری مگر عبارت اختراعی مهم خود «جزیره محمد (ص)» را مورد تاکید روشن قرار نداد. تحلیل رایج در اروپا که در این چند روز به کرّات نوشته شد آن بود که " داعش شرق و غرب را تهدید کرد". حتی مشاور ضد ترویست دولت آلمان هم یادآور می گردد به رغم اینکه هیچ اشاره ای به کشورش نشده است، اما باید تهدیدات تازه را برای آلمان هم متصور بود.

•  آنگونه که اشاره شد، در بیان خلیفه دواعش یک مفهوم جدید اختراع گردید و پنج بار در بیان به استخدام گرفته شد: "جزیره محمد(ص)". البته مراد بوبکر بغدادی همانا شبه جزیره عربستان است اما چرا از عنوان حجاز که در نقشه های انتشار یافته داعش پیش از این نشر شده بود بهره نگرفت؟ این واژه را از کجا و با چه هدفی موکداً بر زبان آورد؟ آیا نشانی تازه ای را برای اولویت جهاد علیه «آل سلول» می داد؟

•  نکته مهم دیده ناشده دیگر، در بخش پایانی این نوار، ملاحظه و تورق پرونده هایی بود که به ظاهر می تواند گزارش میدانی شرایط شعب این جنبش باشد. اینجا نیز آشکارا تحولی تازه در مهندسی جغرافیایی قلمرو خلافت با درج ولایت صومال، یا ترکیه قابل مشاهده است. هیچ دلیلی نیست که برپایه چه نشانه ای ولایت آناتول مندرج در نقشه های منسوب به داعش اینک، پنج سال پس از اعلام خلافت و سرکوب آن از دایره لغات و واژگان آنها حذف شده و ولایت ترکیه به جایش نشسته است.

•  اما؛ مهمترین و قابل تامل ترین نشانه موجود در این ویدئو که نباید در بخش بیان خلیفه و یا ادبیات وی مورد دقت قرار گیرد، به مخاطبین سه گانه ای باز می گردد که خلیفه بر تشکچه کنار خود نشانده بود. دو عضو از این جمع چهره را با چفیه به سنت مرسوم همان اقلیم عراق پوشانده بودند و در موقعیتی متفاوت و با شکلی توام با ادب در برابر بغدادی استقرار داشتند. شخص سوم، فردی سمین الجثه، با ریش مشکی کامل که در جوار بغدادی قرار داشت، برخلاف سنت مالوف جلوس نموده و نحوه استقرارش نشان از آن داشت که او را خصوصیتی بیش با خلیفه دواعش است. این معنا در بخش پایانی ویدئو که وی مشغول گفتگو و ارائه پرونده ولایات به خلیفه است نیز از سوی کارگردانان این نوار به عمد نمایانده شده است. از باب سایر نشانه ها، شخصیت یاد شده که چهره وی با کمک امکانات فنی نامشخص از سوی کارگردان نمایانده می شود، پوشش اهالی شبه جزیره عربستان با شماغ سرخ بر تن دارد که همراه با انگشترها و حرکت دست در طول فیلم رفتار امیری سعودی، یا به تعبیر بغدادی «شبه جزیره محمد(ص)» را به نمایش می گذارد که در دست تسبیح می چرخاند. غرض از این همه صحنه پردازی و چهره سازی از سوی تهیه کنندگان و کارگردانان این ویدئو چه می تواند باشد؟

حاصل کلام، نوار انتشار یافته شبکه الفرقان، در فضای کنونی منطقه و با نشانه ها و کارگردانی بکار بسته شده برای آن به همان میزان که واجد نکات جالب توجهی است، پیام های مهمی را هم برای مخاطبی خاص در شبه جزیره که کوشش شده فردی با مختصات ظاهری او در مقابل امیر دواعش مسقر گردد، دارد.

2352