فریومد، شهر همنشینی مسجد و شعر/عکس

عکس و گزارش: امیدسلیمی بنی: وانت قراضه حاج حسن از عباس آباد تا فرومد را به یک ربع می رود. اصلا زور هم نمی زند در آن جاده خاکی که آسفالت نازکی رویش پاشیده اند، بالا پایین بپرد. از ورودی فرومد که داخل می شویم، انگار پیر و جوان حاج حسن جعفری را می شناسند. البته خودش می گوید حاجی نشده، چون موهایش سفید است و زمانی پدرش خان عباس آباد بوده، احترامش می کنند به گفتن حاجی!

فریومد، شهری کوچک است در 90 کیلومتری میامی از توابع استان سمنان، از نزدیکترین شهرها به مزینان، زادگاه دکتر شریعتی که خیلیها را هوایی کرده بود کویر دیگر چه موجودی است. حالا اینجا، آب و هوا کویری است. از سر جاده آسفالت شاهرود-سبزوار تا اینجا 20 دقیقه بیشتر راه نیست، ولی ماشین که نباشد، آدم مجبور است سراغ دوستان قدیمی برود، حالا این دوست، خان ده بالا، کلات عباس آباد باشد که باشد.

در میان فریومد، وانت حاج حسن را کناری می گذاریم تا به سمت مسجد جامع فرومد برویم. مسجدی به نهایت شکوه که گفته می شود از دوران خوارزم شاهی به جامانده، هر چند در سالهای اخیر، مرمتهای اساسی روی این مسجد صورت گرفته، ولی اصالت و شکوه بنای خشتی آن، همچنان چشم را خیره می کند.

عباس مالدار، مسئول این بنا است. کسی که از سوی سازمان میراث فرهنگی مامور شده تا مسافران را راهنمایی کند و درباره این بنای باشکوه توضیح بدهد.

استقبال گرم او از مردم و خوش صحبتی اش، وادارمان می کند دقایقی پا سست کنیم تا به توضیحات مالدار گوش بدهیم. توضیحاتی که بیشتر از هر کتاب و نوشته، درباره این بنای بزرگ، گفتنی دارد.

جامع فریومد

برخی می گویند این مسجد دو ایوانه در اصل آتشکده بوده است. این نظریه را نه می شود اثبات کرد و نه رد، زیرا هیچگونه کتیبه سنگی یا خشتی در فضای آن وجود ندارد. با این حال، باستان شناسان با مقایسه مختصات این بنا با سایر ابنیه شناسنامه دار، می گویند این مسجد یکی از آثار ارزشمند معماری دوره خوارزمشاهیان در ایران به شمار می رود. بنا در مساحتی حدود 820 متر مربع با دو طرفین ایوانها، شبستانی در ضلع شرقی ایوان جنوبی و احتمالاً شبستانی به قرینه آن در ضلع غربی، دو رشته رواق در طرفین صحن، اتاق گنبد دار چهار گوش در ضلغ غربی ایوان شمالی و سردری مزین است. در اطراف حیاط مرکزی و در جهات شرق و غرب به طاق نما با گچبری های دوره ایلخانی و نقوش گیاهی و هندسی به چشم می خورد. اجزاء تشکیل دهنده بنا در کل عبارتند از سردر ورودی، دو شبستان و دو محراب این مسجد در کل فاقد گنبد می باشد.

سردر ورودی مسجد، در ضلع شمالی بنا قرار گرفته و مزین به تزئینات غنی و زیبای آجر کاری، گچ بری و کتیبه های چند است این ایوان دارای آجرهای منقوش در دو طرف می باشد و لچکی هایی با آجر اجرا شده به نقوش هندسی در ابعاد 30 × 30 به صورت شش ضلعی در اطراف ایوان دیده می شود.

این سردر به صورت ایوانی با قوس شکسته است که در حاشیه داخلی آن، دو ستون نمای آجری اجرا شده است. در داخل ایوان گچبری های از انتهای دیواره و ابتدای قوس شروع می شود. شبستان غربی کاملاً ویران شده و در بقایای ویرانه ها آثاری ازتزئینات دیده می شود. این بنا دارای دو محراب است که محراب اصلی در ایوان جنوبی واقع شده است تزئینات بی شباهت به محراب های سلجوقی نبوده و در آن رنگهای سبز، آبی - نارنجی، قرمز دیده می شود. در این بنا، آجرهای منقوش در 17 طرح وجود دارد که منحصر به فرد شناخته می شود.

جامع فریومد در سالهای اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره 345 به ثبت تاریخی رسیده است.

ابن یمین سربدار

در سمت شرق این مسجد، مزار ابن یمین شاعر معروف دوره سربداران قرار دارد. مزاری که نمای مدرن آن در دوره حکومت پهلوی دوم، ساخته شده و گفته می شود فرح دیبا، همسر محمدرضا در روزهایی از سال، برای دیدار از مسجد و مزار ابن یمین به فریومد آمده و دستور ساخت و ساز آن را داده است.

موقع رفتن بر سر قبر شاعر، الحمدی نثار می‌کنیم. قبری با سنگی شش گوشه که بر مزار توانگر فریومدی نهاده‌اند. می‌بینم این مرد آزاده پس از قرن‌ها همچنان بزرگ و عزیز داشته می‌شود، همان گونه که خود به دیگران نصیحت می‌کرد:

به گاه فقر توانگر نمای همت باش

که گر هیچ ندارندی بزرگ شمارندت

بنای جدید با نمای آجری رنگ، تزئین شده و پشت بام با مصالح جدید ایزوله شده است.

شیخ حسن جوری در تبعید

اندکی آن سوتر، شاید ده کیلومتری غرب فریومد، در زمینهایی که زمانی ملک طلق پدر حاج حسن جعفری بوده، مزار شیخ حسن جوری قرار دارد. هر چند جاده این آرامگاه تا روستای عباس آباد، مناسب رانندگی نیست، ولی این وانت حاج حسن است که زوزه کشان سربالایی جاده خاکی را طی می کند و ما را به سنگ شکسته مزار شیخ حسن می رساند. سنگی که بارها ترک برداشته و اشعاری درباره این مرد آزادی خواه بر آن حک شده است.

این مقبره نیز در سالهای اخیر مورد بازسازی قرار گرفته و اکنون سر و وضع آبرومندانه ای دارد. هر چند دوری آن از نزدیک ترین آبادی، باعث شده این روزها کمتر، مردم برای بازدید از آن و نثار الحمد به عباس آباد بروند.

می‌نشینم کنار سنگ مرمر. تسبیحی روی آن است. کنار می‌زنم و می‌خوانم: «مضجع عالم الهی، روحانی مجاهد شیخ حسن جوری که در راه نجات اسلام و مسلمین علیه بیگانگان و دشمنان اسلام مبارزات نستوهی از خود نشان داده و افتخار دیگری برای سلسله و اولیا آفرید.

مردم رزم و عالم و نوری/گشته نامت شیخ حسن جوری/مدفنت شد مزار اهل صفا/چون بخطه بقاء مجموری»

شیخ حسن، زیر این سنگ شکسته خفته است. یاد حرف آن شاعر عرب می‌افتم که سروده بود: همه ما سنگیم بر گور پدرانمان. همین طور است. خود را در هیبت سنگی شکسته می‌بینم بر گور شیخ حسن. یادت گرامی پدر!

/133