حالا دیگر پانزده سالی می‌شود که رسانهای جدید به نام اینترنت وارد ایران شده است. سال به سال که از پیشرفت این پدیده قرن می‌گذرد، ارتباطات گسترده‌تری در فضای مجازی آن صورت می‌گیرد که خیلی از اوقات، کنترل آن از دست خود کاربران هم در می‌رود. اما موضوعی که در این مورد و در ایران چشمگیر است و خیلی وقت‌ها زمینه کلاهبرداری‌های اینترنتی را به وجود می‌آورد، مسئله چگونگی قانونگذاری در این مورد در ایران است که تعداد آن هم با افزایش شبکه‌های اجتماعی در اینترنت رو به فزونی است.
«کامبیز نوروزی» مدرس حقوق ارتباطات، بزرگترین عامل این مسئله جدید را نگاه کاملاً دولتی به اینترنت می‌داند و معتقد است اعتقاد داشتن مسئولان فرهنگی ایران به اصل آزادی بیان، در حوزه‌ای مانند اینترنت باعث شده است خود به خود فضایی برای کلاهبرداری مجازی به وجود بیاید که زیر سایه‌ای از سیاست‌زدگی پنهان شده است.
آقای نوروزی، در این سال‌ها، همگام با گسترش استفاده از اینترنت در ایران، موضوع سوءاستفاده از فضای آن و قانونگذاری ناکافی در مورد آن، احساس می‌شود، نظر شما به عنوان یک حقوقدان حوزه رسانه در این باره چیست؟
فضای سایبر و امکانات ناشی از شبکه اینترنت، به‌خصوص در ایران پدیده‌ای جدید است و به رغم گسترش بسیار پرسرعتی که فضای سایبر و شبکه اینترنت در ایران دارد، اما همچنان این محیط برای ما ناشناخته است، آنچه در فضای سایبر اتفاق می‌افتد اگر چه در نگاه اولیه شاید ساده به نظر برسد اما فضای مجازی ناشی از این تکنولوژی مجموعه مناسبات، مفاهیم و روابطی را خلق میکند که در فرآیندهای رفتار انسانی و اجتماعی ما سابقه‌ای نداشته است، توجه به این ویژگی از این جهت مهم است که در شرط نخست قانونگذاری صحیح، شناخت دقیق و صحیح موضوع است، در مقام مقایسه در حوزه اجتهاد هم با چنین شرطی مواجه هستیم. به عنوان مثال زمانی که در مورد حکم شرعی موضوعی از مجتهد سؤال می‌شود او ابتدا در مورد چیستی آن پرسش میکند و زمانی که کارشناس، چیستی آن پدیده را برای مجتهد توضیح داد، آنگاه است که مجتهد درباره حکم شرعی آن فتوا می‌دهد و می‌گوید حرام است یا حلال یا مباح یا حکم دیگری دارد.
خب اگر بخواهید این مسئله را در پدیده‌ای مثل اینترنت بررسی کنید، چه می‌گویید؟
در ایران هنوز شناخت عمیق و دقیق از پدیده اینترنت حاصل نشده است، البته غیر از تازگی و پیچیدگی اینترنت یکی از عوامل این قضیه، نگاه کاملاً سیاسی دولت به اینترنت است. همواره دولت‌ها در ایران نسبت به رسانه‌ها و امکانات ارتباطی جدید، بدواً نگاه سیاسی داشته‌اند. نخستین رسانهای که به ایران وارد می‌شود رادیوست که نزدیک به 80 سال از ورود آن به ایران گذشته است. با ورود رادیو به ایران، شهربانی وقت با نگاه امنیتی به رسانهای مانند آن طی بیانیه‌های متعددی، ویژگی‌های زیادی را برای استفاده از آن اعلام میکند. از جمله اینکه داشتن رادیو نیازمند اخذ مجوز از شهربانی است و یا قهوه‌خانه‌ها فقط در ساعات معینی مجاز به استفاده از رادیو هستند و جابه‌جایی رادیو نیازمند به اخد مجوز از شهربانی است.
یعنی شما معتقدید که این شیوه برخورد با رسانه‌ها تا زمان حاضر ادامه پیدا کرده است؟
بله، این شیوه برخورد، مستمراً در ایران تکرار می‌شود. این نوع نگاه به رسانه‌های جدید، یعنی نگاه سیاسی و امنیتی اغلب مانع از آن شده است که مفهوم و کارکرد رسانه در ایران به درستی شناخته شود و به این ترتیب، طبعاً قانونگذاری صحیح هم در مورد رسانه‌های جدید کمتر اتفاق افتاده است.
امروزه، اینترنت به یک رسانه اصلی در کشورها تبدیل شده، قانونگذاری در مورد آن را در ایران چگونه می‌بینید؟
امروز هم در مورد اینترنت، کاملاً با چنین وضعیتی مواجه هستیم. با این توضیح مقدماتی، باید بگوییم که اولاً قانونگذاری در حوزه اینترنت به شیوه‌های کلاسیک تجربه شده است و در ایران این مسئله به امر دشواری تبدیل شده است، به طوری که در این سال‌ها، ناکارآمدی این قوانین را شاهد بوده‌ایم.
قانون یعنی دستوراتی که در صورت نقض با ضمانت اجرایی همراه است. در مورد اینترنت ما با یک ویژگی خاصی مواجه‌ایم که یک امکان بسیار گسترده‌ای را در اختیار کاربران قرار می‌دهد که چندان قابلیت کنترل مستقیم را ندارد، بنابراین قانونگذاری به شیوه کلاسیک کارآمد نیست. چون خیلی از اوقات قابلیت اجرایی ندارد.
پس باید همین قانونگذاری نامناسب را، دلیل بسیاری از کلاهبرداری‌ها در این فضای مجازی ببینیم؟
دقیقاً همین‌طور است. یک نگرانی همیشه در ایران وجود داشته است که قانونگذاری در حوزه‌هایی مانند رسانه‌ها، به سمت محدودسازی رسانه‌ها حرکت میکند و حوزه آزادی بیان را دچار محدودیت‌های ناروا میکند.
بنابراین در حوزه اینترنت نباید انتظار چندانی از شیوه‌های مرسوم قانونگذاری داشته باشیم؛ اما این مشکلات نمی‌تواند اقدامات خلاف قانونی را که در حوزه اینترنت اتفاق می‌افتد توجیه کند. به عنوان مثال درج مطالب پورنوگرافیک اعم از تصویری یا نوشتاری، فحاشی، هتاکی یا این قبیل امور.
یعنی باید محدودیت آزادی بیان در رسانه‌هایی مانند اینترنت را دلیل اصلی کلاهبرداری‌های اینترنتی بدانیم؟
به نظر من در این مورد چند نکته قابل توجه است: ابتدا اینکه اگر آزادی بیان در حوزه اینترنت محترم شمرده شود و اصل آزادی بیان رعایت شود، با توجه به این قاعده کلی باید بپذیریم که افرادی که استفاده مشروع و قانونی از اینترنت می‌خواهند بکنند، اکثریت قاطع هستند. این وضعیت را در فضای حقیقی هم داریم، به طوری که در عرصه جامعه، مجرمان در اقلیت مطلقند. تضمین آزادی بیان در محیط اینترنت و رعایت آزادی بیان در محیط آن این امکان را فراهم میکند و کاربرانی که استفاده مشروع از اینترنت می‌کنند، بتوانند عرف‌هایی را در این زمینه تولید کنند و خودشان از سلامت این حیطه محافظت کنند.
اما شما گفتید که قانونگذاری رسانهای ما کلاسیک و ناکارآمد است، فکر نمی‌کنید برای جلوگیری از اتفاق افتادن همین مثال‌هایی که زدید، باید قانونگذاری روزآمدی در ایران صورت بگیرد؟
درست است، مواردی مانند استفاده غیرمجاز از اسامی اشخاص، ایجاد سایت‌ها و یا عضو شدن افراد با نام دیگران در فیس‌بوک و توییتر در قوانین ما ساکت است، اگر چه مطابق با قواعد عمومی حقوق که در ایران وجود دارد، این نوع سوءاستفاده شاید قابل پیگیری هم باشد، مثلاً می‌تواند از مصادیق مسجل و یا کلاهبرداری باشد. حسب مورد و قابل تعقیب، ولی این‌ها کافی نیست و مسئولان باید زمینه وقوع این جرم‌ها را بررسی کنند. به نظر می‌رسد یکی از دلایلی که چنین رفتاری را ممکن است تشدید کند، ترس کاربران اینترنت از نتایج اعلام نظراتشان در این فضای مجازی است. و این به خاطر تنگناهای سیاسی‌ای است که در موردش صحبت کردم. این تنگناها و نگاه کاملاً دولتی و سیاسی به رسانهای مانند اینترنت باعث می‌شود که صحبت‌ها و اعلام نظراتی که لزوماً هم غیرقانونی نیست به صورت مخفیفانه دربیاید و همین مسئله استفاده نادرست از اینترنت را تقویت میکند.
نظر شما