به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، بارگاه امام جواد(ع) در کاظمین دعا در فرهنگ شیعی جایگاه والایی دارد. دعاهای مأثوره بخش مهمی از میراث حدیثی شیعه به‌شمار می‌آید. بخشی از این میراث گران‌قدر، مربوط به دعاهایی است که برای در امان ماندن از آسیب‌ها، گزندها و بیماری‌ها بیان شده است. حرزها و تعویذها از این دست ادعیه محسوب می‌شود که غالباً در بین مردم نیز اقبال بسیاری دارد؛ با این وجود دقت‌های علم‌الحدیثی درباره این دسته از ادعیه کمتر صورت گرفته و بسیاری از علمای شیعه خود را ملزم به واکاوی سندی و متنی آن‌ها ندانسته‌اند.
واکاوی صحت انتساب حرز امام جواد(ع)
دعاها یکی از منابع غنی معارف اسلامی به‌شمار می‌رود و لازم است دقت‌های علم‌الحدیثی درباره آن‌ها لحاظ شود و از نظر سندی و متنی مورد واکاوی علمای شیعه قرار گیرد، چراکه نمی‌توان هر متن یا عبارتی را حتی اگر مضمون مقبول و معتبری داشته باشد، به ائمه(ع) منتسب دانست. در این میان، حرز منسوب به امام جواد(ع) شهرت بیشتری دارد که اسماعیل اثباتی، استادیار دانشگاه علامه طباطبایی(ره) در پژوهشی به منبع‌شناسی و اعتبارسنجی آن پرداخته است.
حرز در لغت به معنای مکان محکم و محصور و چیزی است که از آن محافظت می‌شود. در کتب فقهی نیز این عبارت بیشتر در موضوع سرقت و دزدی به چشم می‌خورد؛ مثلاً یکی از شروط قطع دست دزد این است که مال دزدی را از مکان محصور و محکم (حرز) سرقت کرده باشیم.
تعویذ در لغت به معنای پناه‌بردن است. حرز و تعویذ در موارد متعدد به‌صورت مترادف و در یک معنا به‌کار می‌رود. برخی بر این باورند که مفهوم حرز در طول زمان دچار تحول معنایی شده؛ در دوره‌ای معنای لغوی آن مدنظر بوده و در زمانی دیگر، مترادف با تعویذ به‌کار رفته و در دورانی به مفهوم طلسم نزدیک شده است.
حرزها و تعویذهای منسوب به امام جواد(ع)
در میراث دعایی شیعه، سه حرز و تعویذ به امام جواد(ع) منسوب شده است: ۱ ـ حرز منقول از همسر امام جواد(ع) که آن را برای مأمون عباسی نوشت. ۲ ـ حرز «یا نور یا برهان» و ۳ ـ تعویذهای ایام هفته به نقل از امام جواد(ع).
حرز امام جواد(ع) برای مأمون
این حرز در میان مردم شهرت بسیاری پیدا کرده است و با قاطعیت آن را با عنوان حرز امام جواد(ع) می‌شناسند و خواص متعدد، آداب و شرایط ویژه‌ای برای آن بیان می‌کنند، تا حدی که حرز امام جواد(ع) به کالایی با قابلیت خریدوفروش تبدیل شده است.
این حرز حداقل پس از قرن پنجم در بین مردم مشهور شد. شهرت این حرز به حدی است که در فرهنگ عامه تعبیرهایی به معنی همراهی و همبستگی همیشگی برای آن به‌کار می‌رود. همین شهرت بسیار زیاد باعث شده که انتساب آن به امام قطعی تلقی شود و حتی برخی از فقها نیز به‌صورت ضمنی اشاراتی به آن داشته باشند؛ بنابراین تلاش‌های اندکی برای بررسی علم‌الحدیثی آن صورت گرفته است.
ماجرای صدور حرز
حکیمه، دختر امام جواد(ع) چنین گفته که وقتی امام محمد بن علی(ع) به دار بقا شتافت، نزد همسرش، ام عیسی، دختر مأمون رفتم و به او تسلیت گفتم و دیدم به شدت اندوهگین است و بر فقدان آن بزرگوار چنان بی‌تابی و گریه و زاری می‌کند که نزدیک است خود را تباه کند. در اثنای صحبت درباره صفات پسندیده، جوانمردی و خوی نیک آن حضرت و شرافت، پاکی، ارجمندی و امور خارق‌العاده‌ای که خدای بزرگ به ایشان مرحمت فرموده بود، ام عیسی آرام شد و گفت: آیا مایلی خاطره شگفت‌انگیزی از آن جناب برایت بازگو کنم؟ گفتم: آری و او ماجرایی را نقل کرد که مأمون به تحریک دخترش، همسر امام در حالت مستی با شمشیری به پیکر آن حضرت حمله برد و آن‌قدر پی‌درپی ضرباتی بر ایشان وارد کرد که بدن امام تکه‌تکه شد؛ اما آن‌ها روز بعد با مراجعه به خانه آن حضرت، ایشان را کاملاً صحیح و سالم یافتند، بدون اینکه حتی جای ضربه و زخمی بر پیکر امام وجود داشته باشد.
او در ادامه این ماجرا چنین نقل می‌کند که امام جواد(ع) به خط خود، همان دعایی را که موجب حفاظت از ایشان شده بود، روی پوست آهو نوشت، برای مأمون فرستاد و بعد فرمود: «این را به امیر بده و به او بگو برای آن لوله‌ای از نقره بسازد و این دعا را بر آن حک کند و چون خواست بر بازو ببندد، به بازوی راست خود ببندد و وضوی کامل سازد و چهار رکعت نماز گزارد ... که این‌چنین در سختی‌ها و تنگناها از هر چه می‌ترسد و گریزان است، سالم می‌ماند.»
بررسی متن و سند روایت
در روایت نقل‌شده چند نکته باید مدنظر قرار گیرد؛ همسر امام و دختر مأمون در این روایت با عنوان «ام عیسی» معرفی شده است، در حالی که ابن شهرآشوب نام دختر مأمون را زینب و مورخانی همچون مسعودی، شیخ مفید، طبرسی، ابن شهرآشوب، شیخ صدوق و خطیب بغدادی کنیه او را «ام‌الفضل» دانسته‌اند؛ همچنین در این روایت چنین گفته شده که دختر مأمون از شهادت امام بسیار ناراحت بوده، در حالی که روایات متعددی او را قاتل امام معرفی کرده‌اند. علاوه بر این، در متن این روایت، زنی که ادعا کرده از نوادگان عمار یاسر است، در مقام همسر امام یاد شده که این نام در هیچ کجا برای همسران امام به ثبت نرسیده است.
از سوی دیگر، امام در مدینه زندگی می‌کرده و مأمون در بغداد بوده، این در حالی است که در متن روایت چنین آمده که ام‌الفضل پیوسته شکایت امام را به مأمون می‌برده و در شب حادثه، داستان چنین به تصویر کشیده شده که هم خانه امام و هم قصر مأمون در یک شهر وجود داشته است. اشکالات و تضادهای متعدد دیگری نیز در این روایت وجود دارد که از حوصله این یادداشت خارج است؛ اما در بررسی‌های سندی نیز اشکالاتی به چشم می‌خورد و افرادی در سلسله راویان حدیث وجود دارند که مورد وثوق نیستند.
در نهایت درباره این حرز چنین می‌توان گفت که داستان مربوط به سبب صدور حرز با وقایع تاریخی متعددی ناسازگار است که نشانه‌ای از بی‌اعتباری آن به‌شمار می‌رود. علاوه بر این، با اینکه ماجرای صدور حرز، بیان‌کننده یکی از معجزات امام جواد(ع) بوده، ولی از سوی بسیاری از محدثان و متکلمان نادیده گرفته شده است. شاید این مسئله از بی‌اعتمادی به این روایت ناشی می‌شود. ماجرای شگفت‌انگیز صدور حرز در حضور افراد بسیاری اتفاق افتاده، با این حال فقط از طریق یک نفر گزارش شده که نشان‌دهنده جعلی‌بودن این داستان است.
از سوی دیگر، سند داستان صدور حرز بسیار آشفته است و علاوه بر انقطاع سند، در آن نام افراد ناشناخته به چشم می‌خورد. سند نقل‌شده برای متن حرز آشفتگی‌های بسیاری دارد و ساختگی‌بودن آن محتمل است؛ همچنین در بیشتر گزارش‌هایی که ماجرای صدور حرز را نقل کرده‌اند، هیچ اشاره‌ای به صدور حرز نشده و ماجرا به گونه دیگری تمام شده است.
متن دعاهای حرز نیز فقط از طریق ابن‌طاووس نقل شده و منابع و متون متأخر نیز از این منبع نقل کرده‌اند. متن دعاهای مربوط به حرز، «غریب» و بخش‌های زیادی از آن در متن‌های دیگر نیامده است. در نهایت می‌توان گفت که در این پژوهش دلیل قانع‌کننده‌ای برای منتسب‌کردن حرز موجود به امام جواد(ع) یافت نشده است.
نظر شما