۰ نفر

۲۲ مرداد ۱۳۹۳ - ۱۱:۰۵

طرح آمایش سرزمین به کجا می رسد؟

با اجرای طرح آمایش سرزمین بنگاهی های اقتصادی می توانند با آینده کسب و کار خود امیدوارتر باشند.

محسن خرمی*، محمد مهدی تقی زاده**، حجت تکبیری تشریزی***

آمايش سرزمين مهندسي ترتيبات بهره‌وري بهينه از ظرفيت‌هاي اجتماعي و طبيعي مي‌باشد. در واقع آمايش سرزمين تلفيقي از سه علم اقتصاد، جغرافيا و جامعه‌شناسي بوده و به عنوان تبيين ديدگاه درازمدت توسعه ملي براساس مراحل اساسي ذيل شكل مي‌گيرد:

1- تدوين اصلي‌ترين جهت‌‌گيريهاي توسعه بلند مدت كشور از منظر آمايش سرزمين در يك فرايند نگاه از بالا به توسعه ملي و تبيين بازتابهاي سرزميني آن.

2- تعيين امكانات، قابليت‌ها، موانع و تنگناها كه تعيين كننده تخصص‌ها و عملكردهاي اصلي اقتصادي و اجتماعي و منشاء انتخاب فعاليت‌ها در سطح مناطق مي‌باشند در يك فرايند نگاه از پايين به سطح ملي

3-تلفيق دو فرايند نخست در برخورد با بخش‌هاي اقتصادي و ايجاد هماهنگي‌هاي بين منطقه‌اي و بين بخشي و بخشي - منطقه‌اي و تصوير بازتابهاي سرزميني مرحله توسعه يافتگي بخش‌هاي مختلف در سطح ملي

بنابراين مي‌توان گفت رويكرد آمايش سرزمين نه تنها رويكردي رقيب براي ساير ديدگاههاي موجود نيست بلكه در همه ابعاد مكمل و برطرف كننده نارسايي‌هاي آنهاست. اين رويكرد با قابليت ايجاد زمينه تعامل ميان سه عنصر انسان، فضا و فعاليت و ارائه چيدمان منطقي فعاليتها در عرصه سرزمين در مراحل تدوين برنامه‌هاي توسعه (بلندمدت، ميان‌مدت و كوتاه مدت) و اجراي آنها به عنوان نگاه غالب و سند بالادست اعمال مي گردد.

مقدمه : اصلي ترين جهت گيري‌هاي آمايش سرزمين عبارتند از:

1- كاهش تمركز و تراكم جمعيت و فعاليت در مناطق مركزي و پرتراكم كشور مانند استانهاي تهران و اصفهان و مهارروند رو به رشد جمعيت و فعاليت ها در اين مناطق از طريق كاهش سهم اشتغال در فعاليتهاي صنعتي و خدماتي آنها و تلاش در جهت دگرگوني دروني ساختار اين فعاليت ها در اين مناطق و زمينه‌سازي براي هدايت سرمايه‌گذاريهاي متمايل به اين مناطق به استانهاي همجوار آنها و ايجاد فرصتهاي شغلي جديد صنعتي و خدمات در استانهايي نظير سمنان، قزوين، قم و زنجان و يزد

2- تقويت نقش و عملكرد فراملي قطبهاي جمعيتي مشهد، تبريز، شيراز، اهواز و كرمانشاه و افزايش نقش صنعتي و خدمات آنها در ارتباط با افزايش تعاملات فراملي آنها با حوزه هاي همجوار با تاكيد بر تحولات ساختار دروني بخشهاي فوق و نوين سازي فعاليت هاي آن

3- توسعه علوم، گسترش و تجهيز مراكز علمي و تحقيقاتي و فن‌آوري كشور‌ (با تاكيد بر توسعه فن‌آوري نوين نظير IT، تكنولوژي زيستي، تكنولوژي مولكولي و ... ) براي ارتقاء سطح دانش و مهارت‌هاي تخصصي متناسب با نيازهاي ملي و منطقه‌اي با تاكيد بر ارتقا سطح كيفي مراكز علمي و تحقيقاتي شهرهاي تهران، مشهد،‌تبريز، اصفهان، شيراز و اهواز با عملكردهاي ملي و فراملي به منظور افزايش ظرفيت‌هاي علمي نيروي انساني درجهت پيشبرد توسعه مبتني بر دانايي و كاهش سهم منابع طبيعي در توليدات ملي

4- توسعه و تجهيز محورهاي اصلي ارتباطي كشور در كريدورهاي شمال ـ جنوب (در محورهاي شرق، شرق مياني، مركز و غرب) و شرقي ـ غربي (در محورهاي دامنه شمالي البرز، دامنه جنوبي البرز و جنوب شرقي ـ غرب و جنوب شرقي ـ جنوب غربي) به عنوان دالانهاي (كريدورهاي) بين المللي حمل و نقل جهت استفاده مناسب از موقعيت ممتاز ارتباطي كشور به عنوان محورهاي اولويت‌دار در توسعه

5-تحول ساختار بخش كشاورزي در جهت دستيابي به كشاورزي مدرن و رقابتي به گونه‌اي كه عليرغم كاهش سهم شاغلين اين بخش در كل ساختار اشتغال حد فعلي شاغلين بخش ثابت باقي بماند.

6- توجه به محدوديتهاي آب و خاك و عدم امكان توسعه فعاليتهاي كشاورزي در استان هايي كه با محدوديتهاي بيشتري در اين زمينه مواجهند مثل يزد، سمنان، سيستان و بلوچستان، جنوب خراسان و افزايش سهم فعاليت‌هاي صنعتي و معدني و خدماتي در اين استانها جهت جذب و نگهداشت جمعيت و استفاده بهينه از منابع آب اين مناطق

7- استفاده حداكثر از قابليت‌هاي طبيعي و امكانات آب و خاك جهت توسعه فعاليتهاي كشاورزي در استانهاي شمالي،‌ غربي و جنوب غرب كشور جهت دستيابي به امنيت غذايي و توسعه صادرات محصولات كشاورزي و همچنين تاكيد بر قابليتهاي گردشگري طبيعي جهت توسعه اين فعاليت در مناطق فوق

8-لزوم تامين منابع پايه بويژه آب و همچنين توسعه شبكه هاي زيربنايي و خدمات اجتماعي متناسب با سهم فعاليتهاي پايه و جمعيت پيش بيني شده براي مناطق و استانهاي كشور، هرچند كه در مراحل اوليه توسعه اين سرمايه‌گذاريها فاقد بازدهي سريع اقتصادي باشند.

9-زمينه‌سازي لازم براي استفاده حداكثر از ظرفيتها و توانهاي محيطهاي روستايي در حفظ و نگهداشت جمعيت در اين محيط ها جهت برقراري تعادل در الگوي استقرار جمعيت با متنوع سازي فعاليتها در محيطهاي روستايي، ايجاد اشتغال و افزايش نقش فعاليتهاي صنعتي و خدمات قابل استقرار در محيطهاي روستايي به طوري كه نسبت شهرنشيني و روستانشيني در افق طرح به ترتيب در حد 75 درصد و 25 درصد حاصل شود.

10- متعادلتر ساختن توزيع جمعيت در سطح كشور با استفاده از ابزار استقرار فعاليت و زيرساخت‌ها و بهبود شرايط اقتصادي، اجتماعي و امنيتي در محور شرق، جنوب و مناطق كم جمعيت مركزي و با استفاده از ابزار استقرار ارادي جمعيت در مناطق استراتژيك و كانونهاي داراي قابليت توسعه با توجه به توان محيطي عرصه‌ها و مناطق مختلف در اينگونه بارگذاري‌هاي جمعيتي و فعاليتي

11- تعادل بخشي به توزيع جمعيت متناسب با منابع و فعاليت‌ها با تاكيد بر ابعاد اجتماعي وظايف توسعه اي دولت در مناطق غربي و شمالي در مقابل تمركز بر ايجاد ظرفيت‌هاي فيزيكي و اجتماعي مورد نياز توسعه در مناطق شرقي، جنوبي و مناطق كم جمعيت مركزي كشور.

1-ضرورت تهيه و اجراي برنامه‌هاي آمايشي جهت تحقق توسعه پايدار

ايجاد تعادل هاي موجود در سرزمين
بهره برداري مناسب از امكانات و قابليت هاي برخي از مناطق
يكپارچه سازي فضا و وحدت ملي
مسائل سياسي- امنيتي
توجه به مسائل زيست و ضرورت بهره‌برداري بهينه از منابع طبيعي
سازماندهي نظام اسكان جمعيت و سازماندهي سلسله مراتب مراكز شهري و روستايي
لحاظ كردن مناسبات و تعاملات جهاني و منطقه‌اي
ايجاد هماهنگي لازم بين بخشهاي اقتصادي در عرصه سرزمين

بنابراين آمايش سرزمين در كنار برنامه‌ريزي اقتصادي، ضمن تكميل و اعتلاي نظام برنامه‌ريزي كشور، مي‌تواند پاسخگوي بسياري از مسائل و كمبودهاي مطرح شده طرح جامع حمل و نقل كشور باشد. لذا آمايش سرزمين به عنوان راهبردي ملي و بلندمدت حاوي سطوح مختلف فراملي، ملي و استاني در طرح جامع مي‌باشد.

2- نظريه پايه توسعه‌ ملي و جهت‌گيري‌هاي آن

خلاصه نتايج برداشتي از نظريه پايه توسعه ملي در قالب محورهاي پنج گانه ذيل تهيه و پس از طرح در هيات محترم دولت در شوراي آمايش سازمان مديريت و برنامه ريزي نهايي شده است.

1- آینده نگری

2- تحليل موقعيت منطقه‌اي

3- ساختار فرهنگي هويت ملي

4- تحليل سازمان قضايي

5- امكانات، قابليتها، محدوديت‌ها و تنگناهاي توسعه

اصلي ترين جهت گيري هاي نظريه پايه توسعه ملي عبارتند از:

1- انتخاب راهبرد توسعه درون زا و برون نگر در جهت گيريهاي بلندمدت توسعه كشور با توجه به ضرورت‌هاي زير:

1-1- تاكيد بر منشا دروني عوامل تعيين كننده و موثر در توسعه نظير اراده انتخاب اهداف و جهت گيري هاي اساسي، قابليتها و امكانات سرزمين

1-2- گسترش ظرفيت و قابليتهاي رقابتي اقتصاد كشور بمنظور حضور و تامين سهم مناسبي از بازارهاي جهاني در كنار توجه به تامين نيازهاي بازار داخل متناسب با مقياس و گستردگي آن

1-3- استفاده مناسب از فرصت‌هاي بيروني، همگامي با زمان و ارتقا فناوري و افزايش كيفيت توليدات به منظور دستيابي به اشتغال كامل و تضمين امنيت ملي

2- حفظ و پويايي هويت ايراني ـ اسلامي در تعامل با برون نگري و اتكا بر اين هويت در جهت تحكيم و اسنجام وحدت ملي در ابعاد دروني

3- تاكيد بر ابعاد نوجويي و ترقي خواهي مولفه‌هاي ايرانيت و اسلاميت در زمينه‌هاي مختلف فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي جهت تضمين درون‌زايي و برون نگري

4- استفاده بهينه از مزيت‌هاي نسبي كشور و اتخاذ راهبردهاي مناسب جهت رقابتي كردن اين مزيت‌ها در تعامل با قلمروهاي بيروني با اولويت مزيت‌هاي منابع انساني، موقعيت جغرافيايي، ذخير انرژي و ذخاير معدني به عنوان اصلي‌ترين مزيت هاي نسبي كشور

5- اتخاذ راهبردهاي زير در تنظيم جايگاه بين المللي كشور

5-1- همكاري با كشورهاي جنوب در جهت تامين نيازهاي متقابل

5-2- تنظيم رابطه اقتصادي مكمل با ساير كشورها به منظور بالا بردن توان رقابت در بازارهاي بين المللي

5-3- تقسيم بازار به جاي رقابت با ساير كشورها در حوزه هاي اقتصادي مشترك (اعم از شمال و جنوب)

5-4- ايفاي نقش محوريت در تنظيم تعاملات علمي، فني و سرمايه‌اي ميان حوزه هاي شمال و جنوب

6- ايفاي نقش مركزيت در گسترش همكاري‌ها و همگرايي‌هاي منطقه‌اي و محوريت در تنظيم تعاملات و گروه‌بندي‌هاي مناسب با ساير كشورهاي توانمند و موثر

7- اولويت دادن به قلمروهاي متصل در تعامل با كشورهاي جنوب بخصوص در ژرفاي شمالي و جنوبي كشور

3- راهبردهاي اساسي بخشهاي مختلف در طرح آمايش ملي

طرح آمايش ملي حاصل هماهنگ سازي چهار محور ذيل است و از بين اين چهار محور اساسي در نگرش طرح آمايش، راهبردهاي سازماندهي فضايي در برخي بخشهاي مرتبط از اهميت و اولويت بيشتري با طرح حمل و نقل كشور و در تقابل با عرضه سرزمين و توسعه برنامه هاي حمل و نقلي برخورداست.

1- راهبردهاي بلندمدت توسعه بخش

2- راهبردها و اجزا سازمان فضايي بخش

3- سياستهاي منطقه‌اي و ديدگاههاي سرزميني بخش

4- اقدامات اولويت دار بخش

1-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي بخش آب

2-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي بخش كشاورزي

3-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي بخش صنعت

4-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي بخش بازرگاني

5-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي بخش خدمات برتر

6-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي بخش محيط زسيت

7-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي بخش راه و ترابري

تقويت و تجهيز گذرگاههاي (كريدورهاي) ارتباطي بين‌المللي كشور در راستاي بهره‌برداري از مزيت منطقه‌اي كشور با اولويت‌هاي زير:

محورهاي عمده كريدور شمال- جنوب شمال:

محور چابهار- سرخس و دوغارون، محور بندرعباس- اميرآباد، محور عسلويه- آستارا و محور بندر امام- بازرگان

محورهاي عمده كريدور شرقي- غربي:

محور سرخس و دوغارون- بازرگان، محور سرخس و دوغارون- خسروي، محور زاهدان- خسوري و محور سرخس- آستارا

گسترش شبكه‌هاي بين منطقه‌اي و دورن منطقه‌اي متناسب با ضرورت و الزامات اقتصادي و اجتماعي و نيازهاي هر منطقه
ايجاد تناسب و پيوستگي بين مراكز هاب با شبكه‌هاي ارتباطي در جهت افزايش كارايي متقابل ميان آنها
تقويت و تجهيز بنادر مستعد جهت تبديل آنها به بنادر داراي قدرت ايفاي نقش ‌هاب در راستاي استفاده از موقعيت منطقه‌اي كشور و پيوند بين بخش راه و ترابري با بخش‌هاي صنعت و بازرگاني با اولويت تبديل بندرعباس و قشم به مركز ورود و توزيع بار و مسافر در منطقه
افزايش ظرفيت حمل و نقل و ارتباطات جزيره قشم و اتصال آن به سرزمين اصلي
تجهيز بندر چابهار به عنوان مدخل ورودي يكي از محورهاي كريدور شمال- جنوب در راستاي تقويت محور شرق
افزايش تراكم راهها در مناطق شرق و جنوب در راستاي از بن‌بست خارج كردن مناطق حاشيه‌اي
استفاده از حمل و نقل دريايي در مسيرهاي ساحلي به منظور كاهش ترددهاي جاده‌اي
فراهم‌سازي ارتباطات هوايي در مسيرهاي منطقه‌اي از طريق پروازهاي نقطه‌ به نقطه
افزايش كارآيي كريدور شمال- جنوب از طريق ايجاد خطوط هوايي بين‌المللي و فرودگاههاي با امنيت مطلوب
كاهش تمركز و برداشتن گره‌گاه شبكه‌هاي عبوري از تهران و انتقال آن به استان‌هاي همجوار (در شرق به گرمسار، در غرب به قزوين و در جنوب به قم)

8-3- راهبردهاي سازمان فضايي بخش مخابرات و ارتباطات

9-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي بخش گردشگري و ميراث فرهنگي

10-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي مناطق ويژه و تخصصي

11-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي جامعه شهري

12-3- راهبردهاي سازماندهي فضايي جامعه روستايي

4- نظريه پايه توسعه در استانهاي كشور

در راستاي تحقق اهداف چشم‌انداز بلند مدت توسعه كشور، نظرية پايه توسعه ملي و جهت‌گيري‌هاي آمايش سرزمين و با توجه به ويژگي‌هاي استانها، ماموريت‌ها و وظايف اصلي هر استان جمع بندي نتايج از حاصل از نظريه پايه توسعه استانها كه شامل پيش بيني تحولات جمعيتي تا سال 1400، وضعيت اشتغال در بخشهاي، صنعت، كشاورزي و ..و تغيير در جمعيت و درصد افزايش شهر نشيني مي باشد در جدول 1-2 آورده شده است.

جمع بندی کلی و نتیجه گیری:

بطور كلي، نتايج مطالعات طرح آمايش سرزمين شرح ذيل مي باشد:

1- كاهش تمركز و تراكم جمعيت و فعاليت در مناطق پر تراكم كشور، به ويژه تهران و اصفهان ومهار روند رو به رشد جمعيت و فعاليتها در اين مناطق، از طريق دگرگوني ساختار فعاليت‌هاي صنعتي و خدماتي آنها در راستاي افزايش سهم فعاليتهاي دانش پايه و زمينه‌سازي براي هدايت سرمايه‌‌گذاري‌هاي متمايل به اين مناطق، به ديگر استان‌هاي كشور

2- تغيير نقش و عملكرد شهر تهران به عنوان مركزي با عملكرد بين‌المللي و شهرهاي : اصفهان، مشهد، تبريز، شيراز، اهواز وكرمانشاه به عنوان مركزي با عملكرد فراملي براي پوشش خدماتي در حوزه‌هاي جغرافيايي و يا عملكردي خاص

3- ايجاد شبكه‌اي سازمان يافته از شهرهاي بزرگ و متوسط كشور و تجهيز آنها به نحوي كه بتوانند در سطوح منطقه تحت نفوذ خويش بخشي از وظايف شهرهاي موضوع بند (2) را به عهده گرفته و در راستاي عدم تمركز در يك تقسيم كار ملي و منطقه‌اي، مشاركت نمايند.

4- توسعه علوم، آموزش، پژوهش و فناوري و گسترش و تجهيز مراكز آموزشي، پژوهشي، شهرك‌ها و پارك‌هاي علمي- فناوري كشور (با تاكيد بر توسعه فناوري‌هاي نوين، نظير: فناوري اطلاعات و ارتباطات، بيوتكنولوژي، نانوتكنولوژي و ...) متناسب با نيازهاي ملي و منطقه‌اي و با تاكيد بر قابليت‌ها و استعدادهاي بومي هر منطقه در راستاي كاهش سهم منابع طبيعي وافزايش سهم در توليدات ملي

5- توسعه و تجهيز گزيده‌اي از محورهاي اصلي ارتباطي در كريدورهاي حمل و نقل بين‌المللي شمالي- جنوبي و شرقي - غربي كشور به عنوان محورهاي اولويت دار در توسعه، براي استفاده مناسب از موقعيت ممتاز ارتباطي كشور، با تاكيد بر تمركز زدايي ارتباطي از تهران و استفاده از مسيرهاي جايگزين

6- زمينه‌سازي لازم براي استفاده حداكثر از ظرفيت‌ها و توان‌هاي مراكز جمعيتي كوچك و پراكنده (روستاها، روستا- شهرها، شهرهاي كوچك) در حفظ و نگهداشت جمعيت و برقراري تعادل در الگوي استقرار جمعيت با متنوع‌سازي فعاليت‌ها، ايجاد اشتغال و افزايش نقش فعاليت‌هاي صنعتي و خدماتي قابل استقرار در اين مراكز

7- توسعة زير ساخت‌ها و شبكه‌هاي زيربنايي، به ويژه تامين منابع آب و خدمات اجتماعي متناسب با سهم فعاليت و جمعيت پيش‌بيني شده براي مناطق و استان‌هاي كمتر توسعه يافته كشور، هرچند كه بازدهي اقتصادي آنها در بلند مدت تحقق يابد.

8- ايجاد تعادل نسبي در توزيع و تركيب جمعيت در سطح كشور با استفاده از ابزار استقرار فعاليت و زير ساخت‌ها و بهبود شرايط اقتصادي، اجتماعي و امنيتي در محور شرق، جنوب و مناطق كم جمعيت مركزي و استقرار آزادي جمعيت در مناطق استراتژيك و كانون‌هاي داراي قابليت توسعه، با توجه به توان محيطي عرصه‌ها و مناطق مختلف در اين گونه بارگذاري‌هاي جمعيتي و فعاليتي

9- تعادل بخشي به توزيع جمعيت و فعاليت متناسب با منابع، توان محيطي و ظرفيت تحمل زيست بوم‌ها ، با تاكيد بر ابعاد اجتماعي وظايف توسعه‌اي دولت در مناطق غربي و شمالي و تمركز بر ايجاد ظرفيت‌هاي فيزيكي و اجتماعي مورد نياز توسعه در مناطق شرقي، جنوبي و مناطق كم جمعيت مركزي كشور

منابع

آسايش، حسين( 1375 )، اصول و روش هاي برنامه ريزي ناحيه ا ي، انتشارت دانشگاه پيام نور: تهران.

پاپلي يزدي، محمد حسين( 1384 )، عدالت اجتماعي و توسعه، كاربرد فلسفه در ايدئولوژي و آمايش سرزمين،

فصلنامه تحقيقات جغرافيايي، شماره 74

توفيق، فيروز( 1384 )، آمايش سرزمين و تجربه جهاني، مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري: تهران.

زياري، كرامتا...( 1383 )، مكتب ها، نظريه ها، مدل هاي برنامه و برنامه ريزي منطقه اي. انتشارات دانشگاه يزد.

سابقه برنامه ريزي منطقه اي در ايران( 1362 )، دفتر برنامه ريزي منطقه اي و آمايش سرزمين.

كريمي پور يدالله( 1381 )، مقدمه اي بر تقسيمات كشوري ايران، انجمن جغرافيايي ايران.

مخدوم، مجيد( 1381 )، شالوده آمايش سرزمين، انتشارات دانشگاه تهران.

هاروي، ديويد( 1387 )، شهري شدن سرمايه، ترجمه: عارف اقوامي مقدم، نشر اختران: تهران.

مرکز تحقیقات وزارت راه و شهرسازی

*مسئول فنی پروژه راههای روستایی قرارگاه سازندگی خاتم الانبیاء(ص)-قرب کربلا