به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از روزنامه اعتماد، ۴ ماه بعد از این‌که ایران در تیرماه سال ۱۳۶۱ نتوانسته بود همه اهداف خود در عملیات رمضان را محقق کند و در شرایطی که عراق هم با تبلیغات وسیع تصویری از برتری خود در جنگ ترسیم کرده بود و هم با تسلط بر ارتفاعات در منطقه شرهانی و زبیدات، علاوه بر محفوظ نگاه داشتن یک خط پدافندی، جاده دهلران به عین‌خوش را که نزدیک‌ترین معبر وصولی جبهه‌های میانی و جنوبی بود، زیر دید و تیر خود داشت، عملیات محرم در سه مرحله توسط ایران اجرا شد. این عملیات تصویر تبلیغاتی عراق را درهم شکست و منجر به آزادسازی ۷۰۰ کیلومتر مربع از خاک ایران به علاوه تصرف ۳۰۰ کیلومتر از خاک عراق شد و مشخصا علاوه بر تقویت روحیه نیروها و رزمندگان ایران، عراق را در حالتی انفعالی قرار داد.
این عملیات در سه مرحله و در ۱۰ روز در جبهه جنوب، استان‌های خوزستان و ایلام، منطقه عمومی عین‌خوش و موسیان انجام شد و دو نام مهم و بزرگ را نیز در خود دارد. فرمانده عملیات حسن باقری بود که کمتر از ۴ ماه بعد در بهمن ۱۳۶۱ در اثر اصابت خمپاره به شهادت رسید. نام مهم دیگر در این عملیات مهدی زین‌الدین است که عملیات محرم نخستین تجربه فرماندهی وی در ۲۳ سالگی بود و براساس تاریخ شفاهی گفته شده از رزمندگان حاضر در این عملیات با تلاش مجدانه او برای پیروزی این عملیات همراه بوده است. زین‌الدین معتقد بود که پیروزی در این عملیات روحیه نیروهای ایرانی را تقویت و وضعیت عملیات رمضان را از اذهان رزمندگان ایرانی پاک می‌کند. پیش‌بینی درستی که محقق شد. زین‌الدین دو سال بعد زمانی که فرمانده لشکر ۱۷ علی‌بن‌ابی‌طالب بود در ۲۷ آبان ۱۳۶۳ در مسیر کرمانشاه به سردشت در پی درگیری با گروه‌های مسلح ضدانقلاب به شهادت رسید.
ناکامی در عملیات رمضان و تصمیم برای اعاده حیثیت ایران
کمتر از ۴ ماه قبل از عملیات محرم، در بیست‌وسوم تیرماه سال ۶۱ عملیات رمضان انجام شد، اما توانست به تمام اهداف خود برسد. از یک طرف عراق به‌رغم این‌که زیر بار روانی و جنگی شکست‌های متعدد مقابل ایران در عملیات‌های موفق در سال ۱۳۶۱- فتح‌المبین و بیت‌المقدس- قرار داشت تصمیم گرفت تا با دستگاه تبلیغاتی خود روحیه سربازانش را بازسازی کند.
این تصمیم در شرایطی اتخاذ شده بود که ایران هر روز یک قدم به تصرف بصره نزدیک‌تر می‌شد و صدام با این وضعیت تلاش می‌کرد تا تمام امکانات نظامی خود را به کار گرفته تا از بصره و شلمچه دفاع کند.
در این شرایط، ایران تصمیم گرفت تا به‌رغم نفوذ موفق به خاک عراق و پیش‌روی تا دریاچه ماهی در منطقه شلمچه، اقدام به تثبیت مواضع خود کند. این راهبرد ایران که براساس مصلحت نظامی اتخاذ شده بود باعث شد تا عراق فرصتی برای تبلیغات وسیع برای روحیه دادن به نیروها و حامیانش به راه بیندازد. البته ایران بعد از عملیات رمضان شرایط خود برای پایان دادن به جنگ را با ۳ شرط اعلام کرده بود: نخست این‌که کشور متجاوز باید اعلام شود، دوم این‌که حکومت صدام به عنوان متجاوز باید معرفی و در مجامع بین‌المللی محکوم شود تا به این منظور زمینه حمله دوباره به خاک جمهوری اسلامی ایران از میان برداشته شود. سومین شرط ایران پرداخت خسارت‌های واردشده به ایران بود.
عراق بدون تایید این سه، تلاش می‌کرد تا با تحمیل استراتژی «نه جنگ و نه صلح» به ایران، مسئله حل و فصل و خاتمه جنگ را از طریق مجامع بین‌المللی حل نماید تا بتواند از زیر بار مسئولیت تهاجم جنگ شانه خالی کند.
وضعیت عملیات رمضان این تصور اشتباه را برای عراق ایجاد کرده بود که دوران موفقیت عملیات‌های ایران به سر آمده و می‌توان با این استراتژی نشان پیروزی را بر دوش سربازان عراقی نصب کرد.
جعفرشیرعلی‌نیا، مورخ تاریخ جنگ شرایط روحی و نظامی جبهه‌ها را بعد از عملیات رمضان این گونه توصیف کرده است:
«۱۰مرداد۶۱ اوضاع جبهه ایران کاملا شوک‌زده و تلخ‌کام بود. اثری از شادمانی دو ماه پیش، پس از عملیات بزرگ آزادی خرمشهر باقی نمانده بود. به جملات محسن رضایی در جمع فرماندهان تیپ‌های سپاه توجه کنید: وقتی قصه غم‌انگیز اظهار عجز فرماندهان تیپ را به ما گزارش دادند، من احساس کردم که در برادرهای ما یک مسائلی به وجود آمده... شهدای زیاد، عقب‌نشینی‌های سخت و اصرار فراوان برای ادامه عملیات، شرایط تلخ و سختی را در این عملیات رقم زده بود. این شکست در حالی اتفاق افتاده بود که فرماندهان ایرانی تردیدی در پیروزی نداشتند. از آسیب‌های هر نبرد و رقابت، احساس پیروزی کامل، پیش از آغاز نبرد است.
هیچ چیز خطرناک‌تر از جنگی نیست که به پیروزی در آن مطمئن هستید. به روایت محمد درودیان، غلامعلی رشید از فرماندهان ارشد سپاه در دفترچه یادداشت آن روزهایش نوشته است:
«فشار دشمن عامل اساسی نبود که ما عقب‌نشینی کردیم، مجموعه‌ای از توهم، ضعف و ازهم‌پاشیدگی بود. بازگردیم به جلسه‌ای که ابتدای یادداشت به آن اشاره کردم. در آن جلسه محسن رضایی که شب قبلش گزارش رحیم‌صفوی از اعتراض فرماندهان را شنیده بود، ناراحت بود و می‌گفت: برادرهای عزیز، هرکسی نمی‌خواهد بماند، خیلی خالصانه و صادقانه بگوید... مگر چه خبرتان شده که یک مسئله‌ای پیش آمده این‌قدر زود از کوره در رفتید؟... صحبت محسن که تمام شد قاسم سلیمانی در یک فضای احساسی سخن گفت و این‌که همه فرماندهان آماده شهادت هستند و نیامده‌اند که برگردند.»
اما به روایت راوی مرکز تحقیقات جنگ در جلد ۲۰ روزشمار جنگ، حسین خرازی با لحن و جسارت متفاوتی سخن گفت و فضای احساسی را به سمت استدلال کشاند و گفت که بحث فرماندهان بحث خسته شدن و رفتن نیست و گفت در عملیات رمضان یک گردان داشتیم هم‌محله‌ای‌های خود ما بودند. به خود من گفتند ما جدید آمدیم آموزش ندیدیم، بگذارید ما حداقل دو سه روز برویم آموزش ببینیم... نیرویی که منطقه می‌آید کیفیت ندارد، می‌رود همین‌جوری شهید و زخمی می‌دهد، نیرویی که پشت خاکریز می‌خواهد برود، کپ می‌کند... ما چه انتظاری ازش داریم...
تصمیم به اجرای عملیات محرم بعد از عملیات رمضان، در این شرایط اتخاذ شد. قرارگاه مشترک ارتش و سپاه همزمان با مطالعات میدانی و شناسایی نقاط ضعف ارتش عراق، برنامه عملیات از شلمچه تا غرب را بررسی کردند. در کنار این راهبردها و برنامه‌ریزی‌های نظامی، فرارسیدن ماه محرم در آبان ۱۳۶۱ برای جبهه‌های ایران آمادگی روحی انجام عملیاتی تهاجمی را ایجاد کرده بود.
استراتژی نظامی عملیات محرم؛ درگیر کردن نیروهای عراقی در جنگ فرسایشی
بر این اساس استراژی نظامی ایران، اجرای عملیات در مناطق بالای جبهه جنوب در نظر گرفته شد. اوایل مهرماه سال ۱۳۶۱ عملیات «مسلم بن عقیل» درغرب «سومار» و یک ماه بعد عملیات محرم در منطقه «دهلران» انجام شد. ماموریت اصلی عملیات به سپاه سوم صاحب‌الزمان(ع) واگذار شد و بخش قابل توجهی از نیروهای این سپاه از استان اصفهان بودند. از روز ۳۰ مهرماه قرارگاه مشترک ارتش و سپاه تشکیل و طرح عملیاتی در اوایل آبان منعقد شد. یگان‌های عمل‌کننده در این عملیات شامل بیش از ۷ بخش بودند: لشکر امام حسین(ع) به فرماندهی «محمد رضا ابوشهاب»، لشکر نجف اشرف به فرماندهی «احمد کاظمی»، لشکر ۲۵ کربلا به فرماندهی «مرتضی قربانی»، لشکر ۱۷ علی بن ابی‌طالب به فرماندهی«مهدی زین‌الدین»، تیپ ۸۴ خرم‌آباد از ارتش به فرماندهی «سرهنگ اسکندر بیرانوند»، تیپ تازه‌تأسیس قمربنی‌هاشم به فرماندهی «کریم نصر» و تیپ امام سجاد (ع) و چند گردان از ژاندارمری که در سکوت و به‌آرامی در منطقه «عین‌خوش» مستقر شدند.
اتاق فرماندهی جنگ ایران چند هدف را برای عملیات محرم تعریف کرده بود: خارج کردن شهرهای «موسیان»، «دهلران» و جاده «دهلران- عین‌خوش»، به طول ۱۰۰ کیلومتر، از زیر دید و تیر دشمن و آزادسازی ارتفاعات جنوب «دهلران» به نام «حمرین» خارج از ناحیه دیدرس و تیررس عراق. در آن شرایط عراقی‌ها با استقرار قوای خود در این ارتفاعات، تمام نقل و انتقالات، جاده‌ها و منطقه عین‌خوش را زیر دید خود داشتند و آزادسازی این مناطق برای ایران اهمیت زیادی داشت. علاوه بر این، آزادسازی جبال حمرین و منابع نفتی موسیان و بیش از ۷۰ حلقه چاه‌نفتی و تأمین امنیت شهرهای موسیان، دهلران، پادگان عین‌خوش و دهکده‌های اطراف آن و از کار انداختن ماشین جنگی عراق محورهای اهداف این عملیات تعریف شده بود.
عملیات در سه مرحله؛ پیروزی در ۱۰ روز
عملیات محرم در چند محور و طی چند مرحله طراحی شد که مرحله اول آن دوشنبه ۱۰ آبان در ساعت ۲۲: ۸ دقیقه با رمز «یا زینب (س) » با فرماندهی قرارگاه عملیاتی کربلا آغاز شد. نکته مهم مرحله نخست این عملیات سرعت عمل نیروهای ایرانی و غافلگیری نیروهای عراقی است به نحوی که کمتر از نیم ساعت پس از شروع عملیات نیروهای ایرانی هم از ارتش عراق اسیر گرفته بودند و هم بیش از یک تیپ در محاصره نیروهای ایران قرار گرفته بودند.
در ساعت ۶ صبح ۱۱ آبان به استثنای جناح چپ منطقه اجرای عملیات، کلیه یگان‌های اهداف تعیین‌شده تصرف و پس از دو ساعت، تمامی نیروهای ایرانی که از چند جهت عملیات را آغاز کرده بودند توانستند به یکدیگر الحاق حاصل کنند. در همان مرحله نخست عملیات، که در ۱۰ آبان آغاز شده بود ۵۵۰ کیلومتر مربع از خاک ایران ازجمله ارتفاعات منطقه ۴۰۰، ارتفاعات ۲۹۸، پل چم سری، حوزه نفتی بیات نهر عنبر، چشم سری و موسیان آزاد و جاده عین‌خوش دهلران از زیر دید و تیررس عراق خارج شد. علاوه بر این در همین مرحله از عملیات محرم، ۸ تا ۱۲ یگان سازمانی عراق بین ۲۰ تا ۷۰ درصد و ۹۰ دستگاه تانک و نفربر و ۱۳۰ دستگاه خودرو، ۷ فروند هواپیمای عراقی منهدم و ۴۵ دستگاه تانک و نفربر، ۱۰۰ دستگاه خودرو به عنوان غنیمت توسط نیروهای ایرانی در جنگ، ضبط شدند.
از چهار قرارگاه فرعی شرکت‌کننده در عملیات، نیروهای سه قرارگاه اهداف خود را حتی بیش از آن‌چه پیش‌بینی شده بود، تصرف کردند. تنها یگان‌های قرارگاه چهارم از این موضوع مستثنی شدند که علت آن هم بارندگی شدید در شب عملیات و طغیان رودخانه «دویرج» و پاره‌ای مشکلات در پشتیبانی یگان‌های بود. عدم توفیق قرارگاه چهارم نیروهای ایرانی را به این جمع‌بندی رساند که باید مرحله دوم عملیات به رغم تحقق اهداف سه قرارگاه دیگر بیش از حد برنامه‌ریزی شده، اجرا شود. اتاق فرماندهی جنگ معتقد بود که این موفقیت‌ها در مرحله نخست عملیات در معرض تهدید عراق است و باید با عملیات تکمیلی دوم با حداکثر سرعت عراق را در حالت کامل انفعالی قرار داد.
با این دیدگاه، مرحله دوم عملیات محرم در ساعت ۳۰: ۲ بامداد سه‌شنبه ۱۱ آبان آغاز شد و نیروهای ایرانی محاصره دشمن را کامل کردند. همچنین ۱۵۰ کیلومتر مربع از زمین‌های اشغال‌شده آزاد و تعدادی از نیروهای عراقی نیز مجددا به اسارت درآمدند . مجددا ۶ یگان سازمانی عراق، بین ۲۰ تا ۶۵ درصد منهدم شدند.
توفیق مجدد عملیات در مرحله دوم راهبرد ایران برای تثبیت کامل این پیروزی را نهایی کرد. هدف مرحله سوم عملیات، تصرف کلیه ارتفاعات و دامنه‌های غربی حمرین و جاده‌ها و مراکز مهم عملیاتی و ایجاد تأمین لازم برای جاده آسفالت چم سری، شرهانی، زبیدات و همچنین جاده شنی زبیدات طیب بود. به همین منظور، در روز دوشنبه ۱۵ آبان، ساعت ۱۰ شب عملیات مرحله سوم آغاز شد و پس از یک نبرد نسبتا گسترده به علت مقاومت پراکنده دشمن و عدم پاکسازی منطقه، در ساعت ۸ صبح فردای آن، پایان گرفت. آزاد شدن ۳۰۰ کیلومترمربع از خاک عراق ازجمله پاسگاه‌های زبیدات، شرهانی، ابوغریب و ... و تأسیسات نفتی منطقه (۳۰ الی ۳۵ حلقه چاه نفت) از نتایج این مرحله از عملیات بود.ضمنا در پایان مرحله سوم عملیات محرم، در مجموع ۱۴ تیپ عراق بین ۵۰ تا ۱۰۰ درصد منهدم شد. غنائم به دست آمده در مقایسه با مرحله دوم، چشمگیرتر بود و ۹۴ دستگاه تانک و نفربر، ۱۵۰ دستگاه خودرو و ۵۱ قبضه تفنگ ۱۰۶ گزارش شده است.
تغییر فضای جنگی و روانی مناطق درگیری
پس از گذشت ۲۴ ساعت از آغاز عملیات محرم، ایران به اهداف از پیش تعیین شده خود رسید. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران در طی چند اطلاعیه مشترک اعلام کردند «در این عملیات جاده عین‌خوش و دهلران از تیررس نیروهای عراقی خارج شد و بیش از ۵۰ کیلومتر مربع از ارتفاعات حمرین به تصرف نیروهای ایران درآمد و همچنین پاسگاه‌های مرزی حماد، شهاب و عین‌منصور عراق و پاسگاه‌های مرزی بیات، موسیان، نهرعنبر و چم‌سری کاملا آزاد شد و پاسگاه ربوط تامین گردید و پاسگاه‌های عراقی زبیدات، ابوغریب، شرهانی و مرکز ژاندارمری طیب عراق تخلیه شد و زیر آتش نیروهای ایرانی درآمد و جاده‌های مواصلاتی عراق در شرق عماره، علی‌الغربی به طرف خط مرز در تیررس رزمندگان اسلام واقع شد.»
ساعت ۲۳ روز ۱۱ آبان ماه، تیپ امام حسین (ع) و ۸۴ عملیات (قرارگاه چهارم) برای پاکسازی منطقه ربوط وارد میدان شدند تا نیروهای عراقی را از غرب رودخانه دویرج به پشت مرز به عقب برانند و خود را به دیگر قرارگاه‌ها برسانند؛ ساعت ۸ روز ۱۲ آبان ایران به اهداف خود دست پیدا کرد . در روزهای بعدی عراق سعی کرد تا با پاتک‌های نامنظم توفیق عملیات محرم را خنثی کند که نتیجه‌ای نداشت. سرانجام روز ۲۵ آبان ماه سال ۱۳۶۱ عملیات محرم پایان یافت. در این عملیات، در ۱۰ روز اعاده حیثیت مهم محقق و جنگ حالت خود را از آفند به پدافند تغییر داد و ایران شروع به تثبیت خود در مناطق تصرف شده کرد و وضعیت سیاسی ایران را در مجامع بین‌المللی برای تثبیت شروط خود برای آتش بس ارتقا داد.
۲۵۹
نظر شما