به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، حمید بهمنی، پژوهشگر در خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» تالیف محمد محبوبی را که به موضوع تسخیر سفارت آمریکا در تهران در سال ۱۳۵۸ می‌پردازد، مورد نقد و بررسی قرار داده، بخش‌هایی از این نقد را برگزیده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
نقاط قوت کتاب
مستندنگاری دقیق: کتاب با استناد به اسناد تاریخی، گزارش‌های رسمی و منابع دست‌اول (ازجمله اسناد سفارت آمریکا و گزارش‌های ساواک) نوشته شده است. این رویکرد، اعتبار تاریخی اثر را افزایش می‌دهد و آن را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران تبدیل می‌کند.
توصیف جزئیات معماری و تشکیلاتی سفارت: کتاب به خوبی به توصیف فیزیکی ساختمان سفارت، بخش‌های مختلف آن و نحوه فعالیت‌های اطلاعاتی آمریکا در ایران پرداخته است. این جزئیات، درک بهتری از ابعاد گسترده نفوذ آمریکا در ایران پیش از انقلاب ارائه می‌دهد.
تحلیل نقش سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا: اثر به طور مفصل به نقش سیا (CIA)، دیپلمات‌های آمریکایی و دیگر نهادهای اطلاعاتی در تحولات ایران پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه این نهادها در امور داخلی ایران دخالت داشته‌اند.
بررسی زمینه‌های تاریخی و ژئوپلیتیک: کتاب تنها به رویداد تسخیر سفارت بسنده نکرده، بلکه به زمینه‌های تاریخی ازجمله کودتای ۲۸ مرداد، حضور پایگاه‌های الکترونیکی آمریکا در ایران و رقابت‌های جنگ سرد نیز پرداخته است.
رویکرد انتقادی به روایت‌های مختلف: اثر با بررسی روایت‌های مختلف از هویت مهاجمان و انگیزه‌های آنان، نشان می‌دهد که این واقعه در فضایی پیچیده و چندوجهی رخ داده است.
نقاط ضعف کتاب
یک‌سویگی در روایت: اگرچه کتاب ادعای مستندنگاری دارد، اما در برخی بخش‌ها به‌ویژه در تحلیل انگیزه‌های دانشجویان و نقش رهبران انقلاب، ممکن است رویکردی یک‌سو به نظر برسد و از بیان دیدگاه‌های منتقدان داخلی یا بین‌المللی فاصله گرفته است.
تمرکز بیش از حد بر نقش آمریکا: با وجود اهمیت نقش آمریکا در تحولات ایران، کتاب گاهی اوقات نقش عوامل داخلی، تحولات اجتماعی و تاثیر گفتمان انقلابی را کمرنگ جلوه می‌دهد.
پیچیدگی زبان و ساختار: در برخی بخش‌ها، کتاب از ساختار پیچیده و جملات طولانی استفاده کرده که ممکن است برای خواننده غیرمتخصص دشوار باشد. همچنین، استفاده زیاد از اسناد و ارجاعات گاهی باعث گسستگی روایت اصلی می‌شود.
۱- جملات طولانی و ساختار پیچیده (صفحات ابتدایی): مصداق در صفحه ۳: «نقطه آغازین مناسبات دوجانیه دولت‌های ایران و ایالات متحده آمریکا به عصر قاجار و سال‌های پرتلاطم رقابت بریتانیا و روسیه در منطقه، موسوم به «بازی بزرگ» بازمی‌گردد. روابط دیپلماتیک ایران و آمریکا در حالی شروع شد که دولت آمریکا سیاست انزواگرایی را اتخاذ کرده و فارغ از کشمکش‌های اوراسیایی، تمرکز خود را بر اقتصاد قرار داده بود.»
تحلیل: این جمله واحد، چندین ایده مجزا را در خود جای داده است: آغاز روابط در عصر قاجار، رقابت بریتانیا و روسیه (بازی بزرگ)،سیاست انزواگرایی آمریکا، تمرکز آمریکا بر اقتصاد،
اثر: بار اطلاعاتی بالا و طولانی بودن جمله، درک سریع مفهوم اصلی را برای خواننده غیرمتخصص دشوار می‌سازد.
۲. افزایش بار اسناد و گسستگی روایت (فصل‌های میانی): مصداق در توصیف ساختار سفارت (صفحات ۷ و ۸): «کلیدی‌ترین بخش‌های سفارت آمریکا در طبقه دوم ساختمان اصلی متمرکز شده بودند. دفاتر سفیر، کاردان رئیس بخش سیاسی، رئیس کنسولگری‌های تهران و شهرستان‌ها، دستیار مخصوص سفیر و اتاق تفنگداران دریایی دورتادور راهروی طبقه دوم را احاطه کرده بود. افزون بر این دفاتر و ادارات، نمایندگی سی‌آم‌ای در تهران و اتاق رمز هم در همین طبقه قرار داشتند… هنری پرکت، دفتر سفیر آمریکا در تهران را این‌گونه توصیف می‌کند: دفتر [سفیر] درواقع به یک معنا شبیه دفتر مدیر مدرسه بود… ۱. در انتها… اتاق رمز سفارت واقع شده بود… ۲.»
تحلیل: در این بخش، نویسنده به توصیف فیزیکی می‌پردازد. ناگهان به یک نقل قول مستقیم و طولانی از یک دیپلمات (پرکت) می‌پردازد که خود حاوی توصیفات است. بلافاصله و بدون یک گذار نرم، بحث را به «اتاق رمز» تغییر می‌دهد و به یک سند دیگر (پاورقی ۲) ارجاع می‌دهد.
اثر: جریان روان توصیف ساختمان قطع شده و خواننده برای دنبال کردن موضوع اصلی، نیاز دارد میان متن اصلی، نقل‌قول‌ها و پاورقی‌ها در رفت و آمد باشد. این امر به‌ویژه در فصل‌هایی که تمرکز بر تشکیلات سفارت و سیاست (مانند صفحات ۷ تا ۱۲) مشهود است.
۳. تراکم ارجاعات و پاورقی‌های مکرر (در سراسر کتاب): مصداق در صفحه ۱۳: «گزارش دیگری به همین تاریخ، نحوه امحای اسناد و اوراق باطله منعکس شده است… در کنار این کارمندوق‌ها، در هر اطلاق دو پاک آشفاان‌دان قرار دارد… تمام محتویات پاکت مزبور به‌وسیله دستگاه مخصوصی به پودر تبدیل می‌شود… ۳. گزارش دیگر امروز، مربوط به دوربین‌های مدارسنة سفارت بود… ۴...»
تحلیل: در این بخش کوتاه، نویسنده به دو گزارش مستقل و دو پاورقی (۳ و ۴) اشاره می‌کند که هر کدام به اسناد آرشیوی مختلف ارجاع می‌دهند.
اثر: اگرچه این ارجاعات نشان‌دهنده پایبندی به مستندات است، اما تعدد و تراکم آن‌ها در یک پاراگراف کوتاه، توجه خواننده را از موضوع اصلی (روش‌های امحای اسناد و سیستم حفاظتی) منحرف و به سمت منابع سوق می‌دهد. این مسئله در فصل‌های تحلیلی کتاب که مبتنی بر اسناد ساواک و سیاست (مانند صفحات ۱۳، ۱۸، ۲۱ و ۲۲) به وفور دیده می‌شود.
۴. پیچیدگی در بیان استراتژی‌های سیا (صفحات پایانی): مصداق در صفحه ۵۸ و ۵۹ درباره «خط میانه»: «هدف از اقدام سیاسی ما در ایران، روی کار آمدن دولتی است که نسبت به منافع ایاالت متحده نظر موافق داشته باشد… قصد ما در تماس با شریعتمداری، کمک به ایجاد یک درامحل میانه» است. هدف ما ایجاد شکاف در نهضت اسلامی نیست، بلکه می‌خواهیم نیروهای میانه‌روی درون آن را تا حد حاکم شدن توسعه دهیم.»
تحلیل: اگرچه مفهوم «ائتلاف میانه‌روها» به خودی خود پیچیده نیست، اما نحوه ارائه آن در کتاب با درهم‌آمیزی اهداف استراتژیک (از زبان اسناد سیا)، نام‌های رمز عوامل (SDJANUS/۱، SDOUSTO/۱) و ذکر بازیگران متعدد داخلی (شریعتمداری، جبهه ملی، نهضت رادیکال) همراه است. این ترکیب، بدون یک توضیح ساده‌کننده در ابتدا، می‌تواند برای خواننده گیج‌کننده باشد.
جمع‌بندی مصادیق: این نمونه‌ها نشان می‌دهد که کتاب اگرچه از نظر محتوای مستند بسیار غنی است، اما در روایتگری روان با چالش مواجه است. ویژگی‌هایی مانند:
- تداخل لایه‌های اطلاعاتی (تاریخی، تشکیلاتی، تحلیلی)
- تعدد ارجاعات درون‌متنی و پاورقی‌ها در میانه پاراگراف‌ها
- عدم خلاصه‌گویی در برخی بخش‌های توصیفی
منجر به این شده که دنبال کردن «داستان اصلی» تسخیر سفارت در برخی مقاطع، نیاز به تمرکز و بازخوانی مضاعف داشته باشد. این ویژگی، کتاب را بیشتر به یک منبع تحقیقاتی ارزشمند برای اهل فن تبدیل می‌کند تا یک روایت تاریخی روان برای عموم خوانندگان.
کم‌توجهی به پیامدهای بین‌المللی
اگرچه کتاب به تاثیر تسخیر سفارت بر روابط ایران و آمریکا پرداخته، اما به پیامدهای منطقه‌ای و بین‌المللی این رویداد (مانند تحریم‌ها، تغییر موازنه قدرت در خلیج‌فارس، و تاثیر بر جنبش‌های آزادی‌بخش) کمتر توجه کرده است.
عدم ارائه تحلیل نوین
با وجود حجم بالای اطلاعات، کتاب در برخی بخش‌ها از ارائه تحلیل‌های تازه و بدیع فاصله گرفته و بیشتر به بازگویی رویدادها بر اساس اسناد موجود بسنده کرده است.
جمع‌بندی
«ایستگاه خیابان روزولت» کتابی ارزشمند و پرجزئیات است که با نگاهی تاریخی و مستند به یکی از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران می‌پردازد. این اثر برای پژوهشگران، دانشجویان و علاقه‌مندان به تاریخ روابط ایران و آمریکا می‌تواند منبعی مفید باشد. با این حال، برای دستیابی به تحلیلی متوازن، بهتر است در کنار این کتاب، منابع دیگر با رویکردهای متفاوت نیز مطالعه شود.
این کتاب نه‌تنها روایتی از یک واقعه، بلکه پنجره‌ای به روی شناخت بهتر از نحوه عملکرد قدرت‌های بزرگ در کشورهای در حال توسعه و پیامدهای آن است.
۲۵۹
نظر شما