به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، این کنفرانس با میزبانی دانشگاه استراسبورگ و پشتیبانی انستیتوی فرانسوی اسلام‌شناسی در قالب برنامه اسلام‌شناسی ممتاز و با حضور پژوهشگران حوزه تاریخ اسلام، مطالعات قرآنی، فقه و حقوق، ادبیات فارسی و ترکی و مطالعات حافظه جمعی برگزار شد. امکان شرکت برخط از طریق پیوند زوم نیز برای پژوهشگران و دانشجویان علاقه‌مند فراهم بود.
از تاریخ‌نگاری صدر اسلام تا حافظه جهانی بدر
در این کنفرانس، نبرد بدر به‌عنوان نخستین پیروزی نظامی مسلمانان به رهبری پیامبر اکرم(ص) و تنها نبردی که نام آن به‌صراحت در قرآن آمده است، نقطه عزیمت بحث‌ها بود. آیه ۱۲۳ سوره آل‌عمران و پیوند بدر با تفسیر سوره انفال، در متن فراخوان و طرح کلی کنفرانس به‌عنوان یکی از کانون‌های اصلی بررسی یاد شده است. برنامه علمی کنفرانس در دو روز تنظیم شده بود: روز نخست با عنوان «زمینه‌های اولیه» به تاریخ‌نگاری آغازین، بازنمایی‌های نمادین و پیوند بدر با قرآن اختصاص داشت.
در این روز، پنل «تاریخ‌نگاری اولیه اسلامی بدر» به بررسی شیوه ثبت و بازنویسی داستان بدر از نخستین متون تا قرن سیزدهم می‌پرداخت؛ از جمله ارائه نتایج «پروژه بدر» به‌عنوان یک مطالعه دیجیتالی بر بدنه‌ای متشکل از ده‌ها متن عربی مربوط به بدر و تحلیل چگونگی شکل‌گیری و تکامل این روایت‌ها در قالب یک پایگاه داده مبتنی بر TEI-XML. در همین پنل، نمونه‌هایی مانند کتاب «أنساب الأشراف» بلاذری به‌عنوان شاهدی از حضور بدر در تاریخ‌نگاری اولیه اسلام بررسی شد و یکی از سخنرانی‌ها نیز به این می‌پرداخت که در غرب اسلامی قرون وسطی، نبردهای پیامبر و از جمله بدر چگونه در حافظه تاریخی و روایت‌های محلی به یاد آورده شده‌اند.
فقه جنگ، هنجارهای اسلامی و اسیران بدر
بخش دیگری از برنامه روز نخست، به پیوند بدر با شکل‌گیری فقه جنگ و هنجارهای رفتاری در سنت اسلامی اختصاص داشت. در پنل «قانون، جنگ و هنجارهای اسلامی» بحث بر سر این بود که چگونه گزارش‌های مربوط به رفتار مسلمانان با اسیران جنگی بدر، در شکل‌گیری قواعد حقوقی و اخلاقی درباره اسیران نقش داشته است و نبرد بدر تا چه حد در صورت‌بندی مفهوم جهاد در فقه مسلمانان تأثیرگذار بوده است. این رویکرد، بدر را از سطح یک رخداد صرفاً نظامی فراتر می‌برد و آن را به نمونه‌ای تکوینی برای فهم شکل‌گیری هنجارهای حقوقی و اخلاقی مسلمانان تبدیل می‌کند؛ موضوعی که برای مطالعات معاصر حقوق بین‌الملل بشردوستانه و فقه جنگ نیز قابل توجه است.
نمادها، ادبیات و خوانش‌های صوفیانه از بدر
کنفرانس استراسبورگ تنها به متون تاریخ‌نگارانه نپرداخت، بلکه به بازنمایی‌های نمادین و ادبی نبرد بدر نیز توجه داشت. در پنلی با محور بازنمایی‌های نمادین و خلاقیت ادبی نمادهایی مانند عمامه زعفرانی و دیگر نشانه‌های بصری و روایی در متون مربوط به بدر بررسی شد و جایگاه شعر و روایت‌های منظوم درباره این نبرد در پیوند میان خلق و تاریخ تحلیل شد، یعنی جایی که حافظه جمعی، حماسه‌سازی و تاریخ‌نویسی در هم تنیده می‌شوند. در پنل بدر و قرآن ، پیوند این نبرد با متن مقدس و تفسیرهای معنوی مورد توجه قرار گرفت. یکی از مقالات به رابطه بدر، زنگوله و زمان‌بندی نزول یا قرائت قرآن می‌پرداخت و پروفسور ژان ژاک تیبون نیز در سخنرانی خود درس‌های صوفیانه از آیات قرآنی مرتبط با بدر را با محوریت ایده چیزها را در ضدشان بجویید واکاوی کرد؛ خوانشی که بدر را به میدانی برای تأمل عرفانی درباره نص قرآنی و تجربه نبرد تبدیل می‌کند.
بدر در ادبیات فارسی و ترکی و جهان عثمانی
روز دوم کنفرانس، با عنوان تحولات متأخر، تمرکز را از صدر اسلام به دوره‌های بعدی و به‌ویژه ادبیات فارسی و ترکی و میراث عثمانی منتقل می‌کرد. در پنل ادبیات فارسی و ترکی، چندین ارائه به بررسی حضور بدر در سنت‌های ادبی فارسی، جغتایی و عثمانی اختصاص داشت؛ از جمله پژوهشی درباره شفاعت‌خواهی رزمندگان بدر به‌عنوان یک رویه اجتماعی در دوره عثمانی، و نیز تحلیل قصه‌های بدر در تاریخ‌نگاری جهان‌شمول عثمانی و نقش این نبرد در شکل‌دهی به حافظه تاریخی امپراتوری. یکی از مقالات این پنل به‌طور خاص با عنوان ترجمه نبرد بدر در زمینه عثمانی؛ مقایسه دو ترجمه عثمانی از سیر کازرونی نشان می‌داد که چگونه یک روایت فارسی درباره بدر، هنگامی که به زبان عثمانی ترجمه می‌شود، در بافت جدید سیاسی و مذهبی بازچینش و بومی‌سازی می‌گردد.
همچنین، تحول روایی و بصری بدر در شعر دیوان، متون سیر و نسخه‌های خطی مصور، نمونه‌ای از پیوند تاریخ، ادبیات و هنر تصویری در سنت ترکی اسلامی ارائه می‌کرد.
حافظه جهانی بدر از هند و چین تا آفریقا
یکی از تفاوت‌های مهم این کنفرانس با بسیاری از نشست‌های کلاسیک درباره سیره نبوی، تمرکز آن بر حافظه جهانی بدر بود. در پنلی که به هند، چین و آفریقا اختصاص داشت، پژوهشگران نشان می‌دادند که چگونه بدر در جنوب هند مستعمراتی، در پیوند میان جهاد، تقوا، شهادت و سیاست قدیس‌پروری حضور یافته است. چگونه در چین معاصر، بدر در گفتار دینی و فرهنگی مسلمانان چینی بازتاب یافته و چگونه در منطقه فوتا جالون در گینه، شعر یک عالم و شاعر محلی، بدر را به بخشی از حافظه شاعرانه و جمعی بدل کرده است. این گستره جغرافیایی نشان می‌دهد که بدر تنها روایتی عرب‌محور نیست، بلکه در طول قرن‌ها در جوامع مختلف اسلامی در قالب شعر، خطابه، ضریح‌سازی نمادین و روایت‌های آموزشی بازتولید شده است.
بدر در سیاست معاصر؛ از عملیات بدر تا خطبه‌های جمعه
در بخش پایانی برنامه علمی، پنل بازتفسیرهای معاصر و سیاسی به کاربرد نام و مفهوم بدر در قرن بیستم و بیست و یکم می‌پرداخت. در این پنل، مقالاتی به بررسی عملیات بدر در سال ۱۹۸۵، نحوه نامگذاری و بازسازی روایی آن در زمینه جنگی معاصر، و نیز تحلیل لشکر بدر در دهه ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۸ از منظر منشأ، بنیان و اهداف آن اختصاص داشت. سخنرانی دیگری نیز به جایگاه بدر در خطبه‌های جمعه مراکش معاصر می‌پرداخت و نشان می‌داد که چگونه خطیبان، از بدر به‌عنوان ابزاری برای موعظه حافظه تاریخی، اخلاق دینی و موضع‌گیری سیاسی بهره می‌گیرند. به این ترتیب، بدر به یک منبع خطابی برای سامان دادن به رابطه میان گذشته مقدس و مسائل سیاسی روز تبدیل می‌شود.
سخنرانی افتتاحیه و جمع‌بندی پایانی
سخنرانی افتتاحیه کنفرانس را پروفسور هیو کندی از مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن (SOAS) با عنوان :کاروان‌ها و تجارت در نبرد بدر؛ تصویر و واقعیت بر عهده داشت. او در این ارائه، بر نقش اقتصاد و شبکه‌های تجاری در شکل‌گیری زمینه‌های بدر تأکید کرد و تصویری دقیق‌تر از بستر مادی این نبرد ارائه داد. نشست با یک میزگرد جمع‌بندی و سخنان پایانی پروفسور اریک واله با عنوان: بدر، میان تاریخ، حافظه و بازنویسی‌ها به پایان رسید. میزگردی که در آن، پژوهشگران شرکت‌کننده کوشیدند نشان دهند که چگونه بدر در طول سیزده قرن، از یک واقعه نظامی در سال ۲ هجری/۶۲۴ میلادی، به شبکه‌ای پیچیده از متون، نمادها، آیین‌ها و روایت‌های سیاسی تبدیل شده است.
به‌نظر می‌رسد بر پایه این کنفرانس و پروژه بدر در آینده نزدیک یک مجلد جمعی از مقالات حاضر منتشر شود. مجلدی که می‌تواند برای پژوهشگران تاریخ اسلام، مطالعات شیعه و سنی، ادبیات فارسی و ترکی، و همچنین مطالعات حافظه و دین در جهان معاصر، مرجع جدیدی در فهم لایه‌های تاریخی و روایی نبرد بدر به شمار آید.
نظر شما