کتابی در باره زنان اندیشمند شیعه که در دانشگاه پرینستون کلید خورد / زنان به عنوان مراجع دینی / مرور مجموعه مقالات «مرجعیت دینی زنان در اسلام شیعی»

گروه اندیشه: شاید باید این گزارش کوتاه، دیروز به مناسبت سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها منتشر می شد. دکتر میریام کونکلر پژوهشگر کالج مطالعات پیشرفتهٔ سوئد، گزارش کوتاهی از تدوین کتابی می دهد که ناشی از مواجهه اش با آثار تفسیری بانوی مجتهده نصرت امین در کتابخانه دانشگاه پرینسون بوده است. کتاب کونکلر  در سال ۲۰۱۴ نتیجه همایش بین‌المللی «عالمات، محدثات و مجتهدات؛ گذشته و حال مرجعیت دینی زنان در اسلام شیعی» است . هر چند باید گفت این کتاب با پرداختن به حضرت زینب (س)، به عنوان قدرتمندترین زن پیام رسان در نهضت کربلا، بی تردید قوی تر می شد. با این همه  این کتاب حاصل مقالات مختلف از استادان دانشگاهی است که متمرکز بر مطالعه روی زنان اندیشمند در جهان اسلام بوده اند.

میریام کونکلر در باره نحوه شکل گیری انگیزه اش برای تدوین کتابش می گوید: «اجازه بدهید صحبتم را با این شروع کنم که  کمی در مورد این بگویم که چطور به این موضوع «زنان به عنوان مراجع دینی» رسیدم .» او در ادامه می گوید: «سال های پیش مشغول آماده سازی کلاسی در مورد قرآن برای دانشجویانم بودم، و داشتم «مقدمه کوتاه بر قرآن» نوشته مایکل کوک را ورق می زدم. او در جایی خیلی کوتاه اشاره می کند که یک تفسیر قرآن کامل وجود دارد که توسط یک زن، نصرت امین از ایران ، نوشته شده است.» 

او می افزاید: «مکث کردم، من، بله، من سال ها روی ایران کار کرده بودم، تحقیقات میدانی ام را آن جا انجام داده بودم، و شاید اشاراتی به او دیده بودم، اما واقعا متوجه نشده بودم که او یک تفسیر کامل نوشته است. بنابراین در کاتالوگ کتابخانه دانشگاه پرینستون جستجو کردم و در کمال تعجب، آن تفسیر واقعا آن جا بود. به کتابخانه رفتم تا به آن مراجعه کنم. کتابخانه چندین ویرایش (چاپ) از آن را داشت.  سه ویرایش (چاپ)از آن منتشر شده بود و یا تا آن زمان، یعنی اواخر دهه ۲۰۰۰ منتشر شده بود. متوجه شدم که از این سه چاپ، دوتای آن ها هرگز به امانت گرفته نشده بودند. و از چاپ سوم، فقط جلد اول آن مجموعه ۱۵ جلدی تا به حال از کتابخانه خارج شده بود.» 

او در ادامه با توجه به مهجوریت علمی آثار نصرت امین می گوید: «پس، ۱۴ جلد از تمام چاپ ها، هرگز از کتابخانه خارج نشده بودند. و این واقعا مرا به فکر فرود برد که ...چرا، چرا ظاهرا چنین فرد برجسته ای وجود داشته که یک تفسیر کامل نوشته است و این نقش او واقعا در منابع و نوشته ها به هیچ وجه به رسمیت شناخته نشده بود. این باعث شد که من مقاله ای با همکارم رویا فضائلی بنویسم و آن فصل در باره نصرت امین این جا در مجموعه کتابی تهیه شده، منتشر شده است.  البته دیدن این که بالاخره یک پایان نامه واقعا به این خانم و آثارش اختصاص یافته بود، فوق العاده بود.» 

همانگونه که آمد این مواجهه میریام کونکلر آن اندازه برایش جالب توجه بود که در نهایت به تدوین  مجموعه مقالات «مرجعیت (اتوریته، قدرت) دینی زنان در اسلام شیعی؛ گذشته و حال» به ویراستاری مشترک میریام کونکلر (پژوهشگر کالج مطالعات پیشرفتهٔ سوئد) و دوین استوارت (پژوهشگر دپارتمان مطالعات خاورمیانه) منتهی شد. در نهایت معرفی این کتاب که به کوشش خانم «مینا صالحی» انجام شده به شرح زیر است: 

  معرفی کتاب

کتاب حاضر مجموعهٔ مقالات منتخب از همایش بین‌المللی «عالمات، محدثات و مجتهدات؛ گذشته و حال مرجعیت دینی زنان در اسلام شیعی» است که ۶ تا ۸ مارس ۲۰۱۴ در دانشگاه پرینستون برگزار شد. این مطلب در کانال کتابخانه انعکاس بازنشر شده است.  ایدهٔ اولیهٔ نگارش کتاب از دل تجربهٔ میریام کونکلر برآمده است؛ هنگامی که او به‌طور اتفاقی متوجه شد یک تفسیر کامل قرآن وجود دارد که نویسنده‌اش یک بانوی ایرانی به‌نام نصرت امین است اما نامش و کتاب تفسیرش بسیار مهجور و مغفول مانده است...

  کونکلر و استوارت در این کتاب، مجموعهٔ مقالاتی را گردآوری کرده‌اند که نمونه‌هایی از قدرت، مرجعیت دینی، تأثیرگذاری و نفوذ اجتماعی زنان شیعه را در بازهٔ زمانی صدر اسلام تا عصر مدرن در ایران، عراق و سوریه بازنمایی می‌کند. هدف از گردآوری مقالات و نگارش این کتاب بررسی تحولات پژوهشی در زمینهٔ مطالعات زنان در اسلام و پرداختن به فعالیت‌های زنانی بوده است که در صفحات تاریخ گم شده و نامشان در روندهای تاریخ‌نویسی مردانه و مردسالارانه از قلم افتاده و مغفول مانده است. 

  مقالات موجود در این کتاب به مصداق‌ها و نمونه‌هایی از زنان دارای مرجعیت و قدرت در شیعه نظیر زنان خانوادهٔ پیامبر و اهل بیت، کنیزانی که در خانهٔ ائمه رشد یافتند و تربیت شدند و همچنین زنان خانوادهٔ سلطنتی در عصر صفویه پرداخته‌اند. سعی نویسندگان بر این بوده که نشان دهند علی‌رغم تصور رایج مبنی‌بر مردانه بودن قدرت و مرجعیت دینی در اسلام، زنان مسلمان شیعه در دوره‌های مختلف تاریخی نقش‌های برجسته و کلیدی در شکل‌دهی به سنت علمی اسلامی ایفا کرده‌اند.

نویسندگان این مقالات با بررسی‌های تاریخی و تطبیقی، زندگی و مسیر حرفه‌ای این زنان را به‌عنوان محدث، فقیه، متکلم، قاضی، معلم قرآن، رهبر دینی و نماینده یا وکیل فقهای مرد بررسی کرده‌اند و چگونگی مشارکت اجتماعی و تأثیرگذاری آنان بر جامعه دینی را واکاویده‌اند. این کتاب مرجع ارزشمندی برای پژوهشگران مطالعات اسلامی، جنسیت و تشیع و نیز مطالعات حقوق زنان در اسلام است و امکان تحلیل مقایسه‌ای میان مرجعیت دینی زنان در جوامع اسلامی شیعه و سنی را فراهم می‌کند. 

  معرفی نویسندگان کتاب

میریام کونکلر (https://mirjamkuenkler.com/) پژوهشگر کالج مطالعات پیشرفتهٔ سوئد است. او پیش از این در دانشگاه پرینستون «مطالعات خاور نزدیک» را تدریس می‌کرد. مقالات او در نشریات معتبری همچون مجلهٔ بریتانیایی «مطالعات خاورمیانه»، «دایرةالمعارف اسلام و زنان آکسفورد» و «مرور مطالعات آسیایی» منتشر شده است. او همچنین کتاب‌هایی نظیر «عصر سکولار فراتر از غرب» (۲۰۱۸) را نوشته است.

دوین استوارت دارای مدرک دکترای مطالعات عربی و اسلامی از دانشگاه پنسیلوانیا است. پژوهش‌های گستردهٔ او دربارهٔ اسلام شیعی و قرآن، فقه، تقیه در اسلام، مباحثات میان سنی‌ها و شیعیان و سایر موضوعات در مطالعات عربی و اسلامی متمرکز است. او از سخنرانان  پنجمین مدرسهٔ تابستانی انعکاس (https://t.me/inekas/۵۸۷) بوده و نویسندهٔ کتاب‌های «قانون و جامعه در اسلام» (۱۹۹۶)، «راست‌کیشی فقهی» (۱۹۹۸) و «اختلافات فقها» (۲۰۱۵) است.

  فهرست مقالات کتاب و نام نویسندگان

۱. مقدمه: قدرت دینی زنان در اسلام شیعی؛ گذشته و حال، میریام کونکلر و دوین استوارت
۲. تاریخ فراموش‌شدهٔ قدرت دینی زنان در اسلام،  میریام کونکلر 
۳. ام‌سلمه؛ نمونه‌ای از مرجعیت و اقتدار یک زن که به قدرت مشروعیت می‌بخشد، یاسمین امین

۴. وارث پیامبر؛ خطبهٔ فاطمه (س) به‌مثابهٔ نمونهٔ نخستین مرجعیت و اقتدار دینی زنان در اسلام ، آلیسا گابای
۵. قدرت دینی زنان در زمان ائمهٔ شیعه، لیاقت تکیم
۶. آن زن نباید در میان مردان صدایش را بلند کند؛ مباحث فقه امامیه علیه (و له) قضاوت زنان، رابرت گلیو

۷. مناظرهٔ حسنیه در دستگاه هارون‌الرشید؛ جدال‌های فرقه‌ای و قدرت دینی زنان ، دوین استوارت 
۸. لیلی، ملکهٔ بهشت، اثر [هنری] محمدی هروی، مایکل باری
۹. دختران پادشاهان، قیمومیت و تولید دانش در عصر صفوی در ایران ، یوسف اونال

۱۰. زندگی دو زن مجتهد؛ قدرت دینی زنان در قرن بیستم در ایران، میریام کونکلر و رویا فضائلی 
۱۱. نیمهٔ دیگر رسالت؛ آمنه بنت‌الهدی به‌عنوان وکیل و نمایندهٔ محمدباقر صدر ، رافائل مائوریللو 
۱۲. عالمات [در منطقهٔ] سیده زینب [یا زینبیه در حومهٔ دمشق]؛ قدرت دینی زن شیعه در حوزهٔ علمیهٔ سوریه، ادیث سانتو

۱۳. حوزه‌های علمیهٔ زنان در ایران؛ سیستمی متنوع علی‌رغم تلاش‌های دولتی برای وحدت‌بخشی و استانداردسازی، مریم روتنر

۲۱۶۲۱۶