مکتب اخلاق پزشکی بر مبنای الهی و اسلامی؟

علم طب، پیش از اسلام و پس از اسلام در ایران سابقه طولانی دارد به طوریکه اداره یک امپراطوری بزرگ بدون علم اخلاق و طب غیر ممکن بوده است. طب در ایران بدون آنکه ارتباطی با سایر کشورها وجود داشته باشد، به تمام مکتب‌های طبی نظر داشته است. به عنوان مثال اگر شما مکتب جندی شاپور را نظر کنید در آن آثار طب ایرانی، یونانی و هندی کاملاً مشهود است.

این اصل که طب در گذشته، حکمت بوده کاملاً صحیح است. اگر طب کاربردی باشد و از آن به عنوان یک فن استفاده کنیم دیگر حکمت نیست بنابراین علم در گذشته نه تنها کاربردی صرف نبوده بلکه نظری بوده و مبادی آن با مبادی علم الهی نیز پیوند داشته است به طوری که بزرگترین اطباء، بزرگترین حکیمان نیز محسوب می‌شدند.

اکنون این سوال مطرح می شود که چگونه می‌توانیم علم را به حکمت تبدیل کنیم که برای پاسخ به این سوال من از آیات قرآن نه با یک دید روایی بلکه با یک دید حکیمی، چند نکته را بیان می‌کنم.

ما می‌توانیم از طریق حرفه پزشکی به عرفان برسیم همان طور که می‌دانید کار طبیب شفا دادن به بیماران است و شفا نیز یکی از صفات خداوند محسوب می‌شود. بنابراین قرآن نه تنها حرفه پزشکی بلکه همه حرفه‌هایی که حقیقی هستند را اگر به درستی انجام شوند صفت خداوند می‌داند.
حضرت ابراهیم پدر توحید و در واقع پدر ادیان الهی، حتی غذا خوردن را یک عمل مکانیکی و فیزیکی نمی‌داند بلکه خداوند را در راس هر کاری می‌بیند که این عمل او، اخلاق ایمانی و اخلاق حکمی را در پی دارد بنابراین حکمت هم چیزی غیر از این نمی‌تواند باشد.

خلق همه موجودات از روی حکمت و علم خداوند است چرا که اگر غیر از این بود حکمت و علم برای انسان ممکن نبود بنابراین انسان خلیفه خداست و این صفت در او تجلی دارد.

ملاصدرا درخصوص اخلاق حرفه‌ای بحثی را دارد که بسیار مهم است. او می‌گوید انسان مظهر همه صفات الهی است و اگر شما حرفه‌ای دارید، یک صفت از صفات خداوند را فعلیت می‌بخشید و به تعبیر عرفانی ما این صفات را استخلافاً داریم و اصالتاً این صفات از آن خداوند است این درحالی است که واژه مستخلف نیز در قرآن بکار رفته و در آیه شریفه‌ای ذکر شده است که انفاق کنید برای اینکه شما مستخلفید، یعنی دهنده و گیرنده همه چیز خداوند است. بنابراین صفات کمال در وجود همه، الهی است پس ما هم در این صفات باید تصرف الهی داشته باشیم.

عبادت تنها نماز خواندن، روزه گرفتن و... نیست بلکه عبادت می‌تواند از طریق شغل و حرفه نیز تحقق پیدا کند. آیات و روایات زیادی وجود دارند که بر این مسئله دلالت می‌کنند. بنابراین به درستی انجام دادن حرفه و شغل برای انسان بزرگترین عبادت محسوب می‌شود. اسلام دین رهبانیت نیست بلکه دین مجاهدت در راه خداست البته مجاهدت نه به معنای جنگیدن و شمشیر به دست گرفتن، بلکه اگر کسی در راه شغل خود نیز مجاهدت کند بزرگترین خدمت را به دین و به نوع بشریت می‌نماید. یکی از دلایلی که تمدن اسلامی بهترین تمدن دنیا بوده است نیز در این اصل است که دانشمندان و اطباء ایرانی به بهترین نحو ممکن به حرفه خود عمل می‌کردند.

بنابراین اگر بخواهیم اخلاق پزشکی را رعایت کنیم اولین شرط آن این است که به بهترین وجه این علم را بیاموزیم و آن را بکار گیریم. پزشکی که برای ارتقاء علم خود تلاش نمی‌کند اولین شرط برای اخلاق پزشکی را ندارد البته نه علم به معنای کاربردی بلکه علم به معنای نظری و وقتی که من امروز پزشکانی را می بینم که در اعجاز و حکمت اعضای بدن انسان نظر می‌کنند بسیار خوشحال می‌شوم چرا که این کار خودش عبادت است و عمل کردن برای جلب رضای خداوند نیز محبت خدا را در پی دارد.

خداوند به انسان‌ها کرامت بخشیده است بنابراین طبیب نباید با بیمار به گونه‌ای رفتار کند که با کرامت الهی او منافات داشته باشد. این درحالی است که شما در طب می‌توانید بهترین سیر وسلوک را داشته باشد و با اخلاص عمل یعنی با نیت پاک به یاری دردمندان بشتابید.

حدیث قدسی در زمینه نزدیکی فرد بیمار به خداوند وجود دارد که مزمون آن در تورات و انجیل نیز آمده است در این حدیث خداوند به پیامبر خود می‌گوید من مریض شدم به عیادتم نیامدی، گرسته بودم سیرم نکردی و تشنه بودم سیرابم نکردی. سپس پیامبر پرسید خدایا تو چه طور بیمار یا گرسته و تشنه می‌شوی. خداوند فرمود: اگر بنده من را که بیمار بود عیادت می‌کردی و بنده‌ای را که گرسنه بود سیر و بنده‌ای را که تشنه بود سیراب می‌نمودی در اصل به عیادت من می‌آمدی و مرا از گرسنگی و تشنگی ‌رها می‌کردی. بنابراین به تعبیر عرفا، فاعل وجود خداست پس فاعل و قابل هر دو الهی است.