اولین ثمرهٔ فضای باز سیاسی پس از سقوط رضاشاه

سرویس کتاب خبرآنلاین در ایام تعطیلات عید هر روز یک پیشنهاد «کتاب‌خواری» دارد تا در کنار شیرینی و آجیل نوروزی و همچنین نسیم و آفتاب بهاری، فرهنگ در میان سفره هفت‌سین شما جایی باز کند و «کتاب» میهمان چشم‌ و ذهن و دل شما شود، هر روز با یک پیشنهاد و چند عیدی دیگر معطر به عطر کاغذ میهمان شما هستیم؛ از 29 اسفند 88 تا 13 فروردین89؛ قفسه کتاب‌هایتان را نو کنید با خبرآنلاین!

***

انوشه میرمرعشی: برای بسیاری از تاریخ‌دانان و مورخان، همیشه این سؤال مهم مطرح بوده است که چرا با وجود سیاست و برنامه‌‌های دین‌زدایی فراوانی که در دوران پهلوی (پدر و پسر) اجرا شد، نه تنها نتایج دل‌خواه آن‌ها به دست نیامد، بلکه گرایش مردم به دین‌داری تا آن‌جا افزایش یافت که به پیروزی یک انقلاب دینی انجامید. برای رسیدن به پاسخ این سؤال می‌توان جریان‌ها و پدیده‌‌های مذهبی-فرهنگی زیادی را بررسی کرد که یکی از این جریان‌های مذهبی- فرهنگی ـ که کمتر از سایر جریان‌ها مورد توجه و بررسی قرار گرفته- نقش مدارس اسلامی برای مقابله با سیاست‌های ضد دینی حکومت پهلوی به ویژه دردوران محمدرضا و تربیت نسلی متدین و آگاه و باسواد بوده است.

کتاب «مدارس اسلامی در دورهٔ پهلوی دوم» از جمله کتاب‌های تاریخی است که  در آن، ناهید روشن نهاد به عنوان نویسنده برای رسیدن به پاسخ پرسش بالا به پژوهشی تاریخی و البته بسیار ارزشمند دست زده و سرگذشت تأسیس مدارس اسلامی را از ابتدای ورود اسلام به ایران و تغییر و تحولاتی که در طول تاریخ برایشان اتفاق افتاده تا زمان قاجار مورد بررسی اجمالی قرار داده است.

نویسنده در ادامه به صورت دقیق‌‌تر تاریخ تأسیس مدارس جدید در ایران را بیان کرده و توضیح داده است که «انجمن معارف در اسفند 1276ه. ش [دوره ناصرالدین شاه قاجار] تاسیس شد. هفت تن از اعضای انجمن تصمیم گرفتند که هر یک مدرسه‌ای را با وسایل شخصی و اعانه‌ای که از دانش‌پروران می‌گرفتند، تأسیس کنند. این هفت مدرسه در تهران نخستین مدارس ملی [خصوصی] بودند که در آن‌ها علوم جدید تدریس می‌شد. برنامهٔ درسی این مدارس شامل فارسی، اصول دین، تعلیمات دینی، اخلاق، شریعت، مقدمات عربی، تاریخ، حساب، هندسه و سایر علوم جدید بود» (ص 30و31)

«روشن‌نهاد» توضیح می‌دهد در دوره مشروطه به دلیل آگاه شدن مردم، تمایل به کسب علم زیاد شد و بسیاری از مردم شهر‌ها که خود از درد بی سوادی رنج می‌ بردند فرزندانشان - حتی در برخی خانواده‌ها دخترهایشان- را به مدرسه فرستادند.

اما بعد از روی کار آوردن رضا شاه توسط انگلیسی‌ها و انجام سیاست‌های ضد مذهب او در کشور، مردم به واکنش منفی دست زدند و برای مقابله با دیکتاتوری‌های رضا قلدر در عرصهٔ فرهنگ، از رفتن فرزندانشان به ویژه دخترانشان به مدرسه جلوگیری ‌کردند تا این‌که بالأخره تاریخ مصرف رضا شاه تمام شد و انگلیسی‌ها تاج پادشاهی را بر سر پسرش محمدرضا گذاشتند و درست در آن زمان بود که به دلیل ایجاد فضای باز سیاسی مردم متدین به جد به فکر مقابله با سیاست‌های ضد دینی پهلوی پدر افتادند.

اینچنین بود که «اولین ثمرهٔ فضای باز سیاسی پس از شهریور 20[بعد از رفتن رضاشاه] ایجاد مدارس (جامعهٔ تعلیمات اسلامی) از سوی فعالان مذهبی جامعه بود. «شیخ عباسعلی سبزواری اسلامی» بنیان‌گذار این جامعه به همراه تنی چند از بازاریان و فرهنگیان مؤمن بر آن شدند تا از سویی برای مقابله با جهل و بی‌سوادی و از سوی دیگر به منظور مبارزه با فساد اخلاقی و بی‌علاقگی و بی‌تفاوتی به مقررات دینی از جانب مدارس آموزش و پرورش... اقدامات لازم را به عمل آوردند» (ص49)

این اقدامات متدینین مورد اسقبال مردم قرار گرفت تا جایی که همین مدارس (جامعه تعلیمات اسلامی) - که خانم روشن نهاد به صورت کامل تاریخچه تاسیس و گسترش آن را در کتاب آورده- در بیش از 45 شهر ایران دارای شعبه شده بود و به امر تعلیم و تربیت دانش آموزان می‌پرداخت.

در این کتاب به تأسیس مدارس اسلامی دخترانه هم پرداخته شده است. به طور مثال مدرسهٔ نو دخترانهٔ آیت الله فومنی «آیت الله فومنی در پی 10 سال تبلیغ و نشر فرهنگ اسلامی به این واقعیت دست یافت که ریشه همه مفاسد در نارسایی‌ها و ضعف‌‌های فرهنگی است. براین اساس پس از احداث بنیاد‌های فرهنگی-دینی درصدد تاسیس دبستانی دخترانه برآمد...  دبستان دخترانه«نو» در سال 1326 با همکاری عناصر اتحادیهٔ دینی و به خصوص مرحوم فخارزاده با خرید منزلی در پشت مسجد نو تاسیس شد.

«در ابتدا این مدرسه به دلیل دخترانه بودن با واکنش منفی مردم مذهبی متعصب روبرو شد... ولی مرحوم فومنی با پشتکار و استقامت در برابر چنین عکس‌العمل‌هایی به مرور زمان تفاوت میان مدرسه نو را با دیگر مدارس نمایان ساخت» (ص119)

در ادامه، نگارنده به معرفی مدارس اسلامی تاسیس شده بعد از کودتای 28 مرداد و پس از قیام 15خرداد توسط مبارزان مسلمان می‌پردازد و به صورت کامل به تاریخچهٔ تأسیس مدارسی چون کمال، دین و دانش، رفاه، علوی، روشنگر و... اشاره دارد.

زندگینامه مؤسسان این مدارس، برنامه‌‌های درسی و تربیتی ونحوه تامین هزینه‌‌های مالی آن‌ها نیز از جمله نکات آمده در این کتاب است. خلاصه این‌که کتاب «مدارس اسلامی در دورهٔ پهلوی دوم» کتاب تاریخیِ تخصصی است که بیش‌تر به درد پژوهشگران و علاقمندان تاریخ معاصرمی خورد تا با مطالعه آن به پاسخ بسیاری از پرسش‌ها دربارهٔ چگونگی گسترش تفکرات اسلام انقلابی در میان مردم ایران برسند.
 
این کتاب 248   صفحه‌ای را مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر کرده است.

..........................................................
سایر پیشنهادها را در اخبار مرتبط بخوانید!