صنایع دستی، دریچه ای برای تحقق توسعه پایدار

توسعه پایدار به دنبال ایجاد شرایطی برای افزایش رفاه و کیفیت زندگی انسان ها با توجه به حفاظت از منابع محیط زیست پیرامونی و حفظ شرایط مناسب برای زندگی نسل های آینده است. به عبارتی در تلاش است تا نیازها و مسائل کنونی جوامع را به گونه ای موثر برطرف سازد، بدون آنکه منابع و توانایی های نسل های آتی دچار خدشه یا آسیبی جدی شود. بنابراین در فرآیند توسعه پایدار تلاش می شود تا شرایطی برای توسعه مستمر و ثبات بخشیدن به کیفیت حیات انسان ها فراهم آید، بی آنکه در این مسیر آسیبی به جهان پیرامونی یا منابع مهم آیندگان وارد شود.

از این رو در آن بر استفاده از انرژی های پاک و ذخیره و حفاظت از منابع تجدید ناپذیر، مقابله با توزیع ناهمگون جمعیت و پدیده مهاجرت، افزایش کیفیت حیات اجتماعی افراد و تنوع فرهنگی تاکید فراوانی می شود.

اهمیت این مباحث در دنیای کنونی به حدی زیاد است که کشورهای مختلف و حتی سازمان ملل متحد هم برنامه ریزی متنوعی برای نهادینه شدن شاخص های آن را در اولویت برنامه های کلان خود قرار داده و صنایع و حوزه هایی که به تحقق توسعه پایدار در جوامع کمک می کنند، بیش از گذشته مورد تاکید قرار می دهد. از سوی دیگر با تغییر رویکردی که در سال های ابتدایی قرن جدید در عرصه اقتصاد صورت گرفت، اقتصاد خلاق و صنایع خلاق و فرهنگی به عنوان مبنایی نوین، بستری موثر برای نهادینه شدن توسعه پایدار در جوامع فراهم آورده است.

همچنین شاخص های کلی اقتصادی، اجتماعی، بنیادی و زیست محیطی در بحث توسعه پایدار، ضرورت توجه بیشتر به صنایع و حوزه هایی که مبتنی بر اهداف توسعه پایدار و متناسب با شاخص های آن فعالیت می کنند؛ را بیشتر کرده است.

در کشور ما صنایع دستی یکی از عرصه های است که به دلیل قابلیت های ذاتی و تنوعی که دارد، می تواند زمینه های مناسبی برای شکل گیری توسعه پایدار در کشور فراهم آورد. صنایع و رشته هایی که مبتنی بر مهارت های ذهنی و خلاقیت های فردی هنرمندان شکل گرفته و به دلیل ماهیت فرهنگی، مخاطبان زیادی را به خود جذب می کنند. با اندکی تامل می توان دریافت که ویژگی های صنایع دستی ایران قرابت زیادی با مولفه های و اهداف توسعه پایدار داشته و بسیاری از شاخص های توسعه پایدار را می توان در کارکردهای آن مشاهده کرد.

این عرصه چه از نظر اقتصادی و اجتماعی و چه از منظر محیط زیست و حفاظت از منابع تجدید ناپذیر برای نسل های آینده، دارای قابلیت های ویژه ای است. بنابراین رشد و توسعه صنایع دستی در کنار دستاوردهای اقتصادی، اجتماعی (اشتغال) و فرهنگی فراوانی که برای کشور ما در پی دارد، می تواند به مثابه زیرساختی محکم برای توسعه پایدار در ایران نیز به شمار رود.

سازمان ملل متحد در سال های اخیر، اهدافی را برای تحقق توسعه پایدار در دنیا تدوین کرده که با نگاهی با ویژگی های صنایع دستی ایران، موراد فراوانی از آنها را می توان در قالب برنامه های توسعه صنایع دستی در نقاط مختلف کشور نهادینه کرد. بر اساس این برنامه سازمان ملل، در بازه زمانی سال 2015 تا 2030 همه کشورهای عضور و نهادها و سازمان های زیر مجموعه آن موظفند تا برنامه های خود را در این مدت بر تحقق این اهداف متمرکز سازند.
این اهداف 17گانه بر اساس شاخص های کلان توسعه پایدار تدوین شده و در تلاش است تا جوامع بدون آسیب به امکان حیات نسل های آینده، کیفیت زندگی در دنیای کنونی را ارتقاء دهند. در این اهداف به ارتقاء رفاه و پایان دادن به گرسنگی و فقر، رشد اقتصادی و اشتغال پایدار، برابری جنسیتی و کاهش نابرابری ها، تغییر الگوهای تولید و مصرف پایدار، ارتقای اکوسیستم و حفاظت از محیط زیست و ... اشاره شده است.

با توجه به ماهیت این اهداف و قیاس آن با قابلیت های صنایع دستی ایران، به نظر می رسد که امکان خوبی برای محقق کردن آنها از رهگذر توسعه و تاکید بیشتر بر صنایع دستی مهیا شود. چرا که اشتغال و توانمند سازی اقتصادی این هنرصنعت کهن، هم می تواند منجر به ارتقاء رفاه زندگی و رشد اقتصادی پایدار برای جامعه شود و هم زمینه مناسبی برای ایجاد برابری جنسیتی و کاهش نابرابری احتمالی را موجب شود.

همچنین صنایع دستی در نواحی کمتر برخوردار با ایجاد کسب و کار بومی می تواند اشتغال پایداری فراهم آورده و از مهاجرت بی‌رویه به شهرهای بزرگ جلوگیری کند. که این اتفاق خود، هم کیفیت زندگی افراد را افزایش می دهد و هم با پدیده ناخوشایند فقر مقابله خواهد کرد. از حیث توجه به محیط زیست و اکوسیستم نیز مسئله مهم پاک و سبز بودن تولیدات صنایع ستی است که آسیبی به محیط زیست وارد نمی کند. هنر صنعتی که محصولات آن با استفاده از مواد طبیعی بومی هر منطقه ای تولید شده و در صورت بازگشت آنها به طبیعت، مجددا وارد چرخه های طبیعی شده، بی آنکه تبدیل به منشا آلودگی شوند.

از آنجا که توسعه پایدار در تلاش است تا به طور کلی مسائل اساسی مانند: تامین نیازهای اولیه زیستی انسان، رشد اقتصادی و اجتماعی، تنوع فرهنگی، عدالت اجتماعی و محیط زیست را پاسخ گوید؛ صنایع دستی ایران به عنوان بخشی مهم از صنایع فرهنگی این مرز و بوم به دلیل ویژگی ها و جنبه های کارکردی گوناگونی که دارد، می تواند زمینه مساعد و موثری برای تحقق آن فراهم آورد. از این رو اولویت بخشید به صنایع دستی و دیگر صنایع فرهنگی در برنامه ریزی های توسعه محور کشور، از اهمیت بالایی برخوردار بوده؛ و امید است ساختار مدیریت کلان کشور با باور بیشتر به این ظرفیت ها، گامی اساسی در راستای توسعه پایدار در ایران بردارد.

* پژوهشگر هنر و مدرس دانشگاه و مشاور معاونت صنایع دستی کشور

۴۷۲۳۵