تحزب ایرانی: از فراموشخانه آدمیت تا آبادگران ایران اسلامی/ خط‌ زمان

سید صادق روحانی: با وجود 105 سال زندگی حزبی در ایران اما هنوز نمی‌توان گفت که احزاب سهم قابل توجهی در قدرت سیاسی دارند. پیش از انقلاب به دلایلی و پس از آن نیز به دلایل دیگر زمینه حضور فعال و با نشاط احزاب فراهم نشد.

پهلوی‌ها که نمونه کاملی از حکومت‌های اقتدارگرا بودند با حزب از این جهت مخالف بودند که می پنداشتند اقتدار آنها را تحت تاثیر قرار می دهد. نبود حزب حتی ممکن است ماهیت حکومت‌ها مردمی را نیز تغییر دهد و آن‌ها را به حکومت‌هایی خودکامه بدل کند. نمونه بارز آن در تاریخ معاصر ایران دولت مردمی محمد مصدق بود که اگرچه به واسطه یک نهضت مردمی بر سر کار آمد اما پس از یک سال و طی یک کودتا ساقط شد و آن مردمی که سال پیش برای مصدق به خیابان‌ها آمده بودند این‌بار برای او به خیابان‌ها نیامدند.

پس از انقلاب سال 57 نیز دلایل دیگری برای مذموم شمردن حزب به وجود آمد. این‌بار برخی رفتارها باعث شد که حزب تشکلی سودجو و فرصت طلب قلمداد ‌شود که فی نفسه مذموم است چرا که قدرت اگر برای خدا نباشد قدرت شیطانی است. اگر بپذیریم که نبود حزب قدرتمند در ایران پس از انقلاب به شکلگیری حکومت خودکامه نیانجامیده است اما این موضوع قابل انکار نیست که بسیاری از مشکلات ناشی از خلا احزاب قدرتمند است. اتفاقاتی نظیر آنچه در تیرماه سال 78 یا پس از انتخابات 88 در ایران رخ داد اگر معلول مستقیم نبود یک جامعه مدنی قدرتمند نباشد تابعی از این موضوع خواهد بود چرا که این احزاب هستند که نقش واسطه بین نخبگان حاکم و توده ملت‌ها را بازی می‌کنند و اگر احزاب قوی در ایران حاکم بودند آن‌ها می‌توانستند بحران‌های اجتماعی نظیر آنچه که برشمرده شد را کنترل کنند.

نبود احزاب مشکلات دیگری را نیز ایجاد کرده است. در طول تاریخ سی و دو ساله ایران هیچ دولت و مجلسی را نمی توان پیدا کرد که با هم اختلاف نداشته باشند حتی دولت و مجلس‌هایی که از یک طیف سیاسی برآمده باشند. علت این امر هم مشخص است. دولت‌ها و مجلس‌ها به رای مستقیم مردم و مستقل از هم روی کار می‌آیند و در این پروسه نیاز به حمایت هیچ حزبی ندارند در صورتی که اگر احزاب درگیر بودند و دولت‌ها و نمایندگان مجلس نیازمند حمایت احزاب بودند قطعا از سیاست واحد حزب پیروی می‌کردند و هماهنگی بین دو قوه صورت می‌گرفت.

احزاب از همان دوره قاجار تا کنون همواره به شکل فصلی بوده و هستند. بسیاری به واسطه یک انتخابات به وجود آمدند و بسیاری به وسیله دولت‌ها به وجود آمدند. این موضوع نیز مختص قبل انقلاب نیست.

بسیاری از تشکل‌ها هم در حقیقت حزب نبوده‌اند بلکه یا مجمعی از انسان‌های همفکر و فعال سیاسی بوده‌اند و یا گروهی مبارز که در جریان مبارزه با استبداد پهلوی به وجود آمده اند و در برهه‌ای از تاریخ ایران به نقش آفرینی سیاسی پرداخته اند. تصویر زیر خط سیر احزاب و تشکل‌های سیاسی تاریخ معاصر ایران از زمان صدور فرمان مشروطه تا به امروز آورده شده است. ( برای دیدن تصویر در ابعاد بزرگتر ایـــــــنــــــجـــــا را کلیک کنید.)

بسیاری از این احزاب اکنون فعال نیستند و حتی احزاب قدیمی تر حتی ممکن است هیچ یک از اعضایش زنده نباشند. برخی دیگر از احزاب یا تشکل‌های سیاسی پس از انقلاب اسلامی راه خود را از مردم جدا کرده‌اند و در خارج از کشور به مبارزه با نظام مردمی جمهوری اسلامی ایران می‌پردازند. از سوی دیگر امروز دروزارت کشور بیش از 220 حزب و تشکل به ثبت رسیده که عمده‌ آن‌ها یا سیاسی نیستند و یا تنها یک عنوان هستند. تصویر حاضر تنها به احزابی پرداخته که حضور موثری در صحنه سیاسی داشته‌اند.

 *تعدادی از احزاب در این تصویر آورده نشده به عنوان مثال جبهه دوم خرداد شامل 18 تشکل است و تمامی تشکل های زیر مجموعه جبهه پیروان خط امام و رهبری نیز معرفی نشده اند چرا که سعی بر این بوده است تا احزاب تاثیر گذارتر در فضای سیاسی ایران مورد توجه قرار گیرد.

 27219