چگونه، قهوه تلخ ببینیم

ابتدا لازم است به دو نکته ی مقدماتی اشاره کنم. اول آن که آن چه را در این جا می نگارم، صرفا تفسیری است که برای فهمیدن این سریال در ذهنم شکل گرفته است و ممکن است سازندگان آن چنین نظری و قصدی نداشته اند. در این جا برای تفسیر، به "مرگ مولف" تمایل دارم. و نکته ی دوم این که در این نوشته ی کوتاه، مسایل فنی و هنری ( که البته خارج از توان و تخصص من است )، در میان نیست و صرفا به تفسیر متن بسنده می گردد. شاید بتوان شمعی برافروخت تا روزنه های تاریک، دیده شوند.
1- چنین می نماید که "قهوه ی تلخ" و "شب های برره"، دو روی یک سکه محسوب می شوند. از یک سو (در شب های برره )، به نقد فرهنگ جاری و به جا مانده از تاریخ ایران می پردازد و در روی دیگر سکه (درقهوه ی تلخ)، ساختار سیاست و قدرت در نظام سلطانی ایران به زیر ذره بین نقد برده می شود. ویژگی ها و مشخصات هر یک از این دو ساختار فرهنگ و سیاست را می کاود و آنها را بر پرده ی عریان می تاباند. وجوه اشتراک و افتراق آنها را عیان می کند و می خواهد بگوید که بر تارک چنین فرهنگی، البته چنین سیاستی و حاکمانی، حکمروانی خواهند کرد. شب های برره، روایت مناسبات و روابط حاکم بر جامعه است و قهوه ی تلخ، روایت گر مناسبات و کیفیت قدرت در ساختار سیاسی ایران است. رویکرد هر دو سریال مورد نظر، انتقادی و افشاگرانه است. تلخی ها را به شیوه ی شیرین و دلربا مطرح می کند تا لبخندی بر لبان ساکنان این مرز بوم بنشاند. شاید در پس این لبخندهای تلخ، اندیشه ای و  تفکری جوانه بزند و گل بدهد. و شاید کسی از خود بپرسد که آیا می توان کاری کرد؟
2- در قهوه ی تلخ (و در شب های برره )، روایت گر و افشاگر مناسبات حاکم بر جامعه و ساختار قدرت، روشنفکری است که در گیرودار این مناسبات قرار می گیرد و مجبور است با مردمانش و حاکمانش، زندگی کند و در میان آنها بماند. مفری و گریزی از آن چه هستیم، نیست. روشنفکری که برای حرکت های اصلاح گرانه اش، باید منتظر انواع آزارها و رنج هایی باشد که مدام از هر سو بر او می بارد. و چه رنجی بالاتر از این که از جهان مدرن به پیشامدرن، سقوط می کند. چه رنجی بالاتر از این که او را نمی فهمند و او نیز نمی تواند با جامعه و حاکمانش ارتباط برقرار کند. اما باید بماند و اگر می تواند بر جامعه اش اثر بگذارد. می ماند اما به انواع تهمت ها و ناملایمات زخمی می شود. از او استفاده می کنند، عملا کاره ای نیست، اما هر اشتباه و ناکارآمدی را به او منتسب می کنند. جاسوس اش می خوانند، منحرف و کارشکنش می دانند. به اجبار به دربار می برندش و در وقت دیگر، بر سرش می کوبند و به زندانش می افکنند. روشنفکر می خواهد به رسالت تاریخی خود عمل کند و اگر می تواند از بروز برخی فجایع و  آسیب ها و زیان ها جلو گیری کند. اما مگر می تواند.؟ او در جریان تند سرنوشت جاری جامعه اش، ناتوان تر از این است که کاری کند و به رسالت روشنفکری اش جامه ی عمل بپوشاند.
روشنفکر در ساختار پیشامدرن فرهنگ و سیاست، بیگانه ای تلقی می شود که می خواهد آشوب برپا کند و نظم را بر هم بزند. وصله ی ناجوری بر عبای فرهنگ و قبای سیاست و غریبه ای که از زمان خود جلوتر است.  تلاش هایش برای ارتباط، تفهیم و تفاهم با دیگران، نافرجام می ماند. دست و پا بسته ای در میان امواج متلاطم فرهنگ و دریای آشوب زده ی سیاست، گاهی بر بالا و گاهی به قعر تاریکی فرو می رود.
3- قهوه ی تلخ، افشاگر نظام سلطانی (پاتریمونیالیسم) است که بر این سرزمین حاکم بوده است. مو به مو نکات و مشخصات این شیوه از حکمرانی و قبله ی عالم را برملا می کند. پرده های تاریخ را بالا می زند و  با تاباندن نور افکنی بر گوشه و کنار پنهان و تاریک  ساختار قدرت، رسوایش می کند. کاری می کند که بیینده به سلطان بخندند و به تمسخرش گیرد. یادمان باشد که نام سلطان، روزگاری لرزه بر اندام ها می انداخت و خواب ها را پریشان می کرد. اما "قهوه ی تلخ" ما را دعوت می کند تا دست اش بیندازیم و بر او ریشخند زنیم. شاید "قهوه ی تلخ"، اشاره به روزگار سیاه و تلخ دارد، همان گونه که رنگ قهوه، تیره و گاه سیاه است و البته قهوه ای تلخ. می توان با نوشیدن ( فهمیدن) قهوه ی تلخ، در باب "آن چه هستیم" ، کمی تاملی کنیم و در امتداد لبخندمان، کمی بیندیشیم. اگر قهوه ی تلخ، ما را به تامل وادار کند، به هدفش رسیده است. اما اگر صرفا به خنده ای منتهی شود، ناکام از دنیا رفته است و فنجان قهوه ی تلخ از دست مان بر زمین نا آگاهی مان ریخته است، بی آن که خودمان متوجه شده باشیم.
( در نوبت آتی به ویژگی های نظام های سلطانی که در قهوه ی تلخ بر آن انگشت تاکید نهاده است، پرداخته می شود)