مقابر گنبد سبز قم ، از آثار باقی مانده از دوران صفوی است. شهرت چنین است که مردم قم، این سه بنا را به صورت مجموعه مدفن سعد، سعید و مسعود از بزرگان عرب های یمنی وأشعری و احیاکنندگان قم در دوره اسلامی بشمار می آورند. در حالیکه بر اساس کتیبه تاریخی موجود، این سه گنبد، مدفن خواجه اصیل الدین، خواجه علی صفی و شخص گمنام دیگری است. البته به غیر از افراد نامبرده ؛ افراد دیگری از همان خاندان در زیر این گنبد ها مدفون هستند . آنان این سه مزار را، از آن ِسران وبزرگان اشعریان ، واز نسل زکریا بن آدم واحمد بن اسحاق أشعری ، نماینده سه امام همام دوران خود ، که بنیانگزاران شیعه إثنی عشری در قم ، بشمار می آیند ، بشمار می آورند.
گفتنی است أشعریان ، نخستین کوره ویا پایتخت شیعه در ایران را در قرن اول، پایه گزاری نمودند واز این پس بود که أشعریان تفکر واندیشه ناب اسلامی ومعصومین ع را ترویج کرده وبتدریج کاشان وآوه وجز اینها را به قلمرو تفکر خویش ، بهره مند ساختند ، بطوری که می توان إظهار داشت ، این خاندان یمنی الاصل ، شیعه إثنی عشری را با ظهور ستارگان علمی برجسته از میان خود ، به سرتاسر ایران آن روز گسترش دادند وبدون تردید ، أشعریان در این راستا ، نقش مهمی را ایفا نمودند.
خاندان مالک بن عامر اشعری ،شیعیانی بودند که در اواخر قرن اول هجری از کوفه به قم هجرت نمودند. آنان در قم به تکیه بر وحدت کلمه، کثرت ثروت و نفرات ،(دولت‌شهری)، بنیان نهادند که توانستنداز نیمة نخست قرن دوم تا نیمه دوم قرن چهارم دوام آورده و قدرت و امکاناتش را در راه اعتلای فرهنگ و مذهب شیعة امامیه به‌کار گیرد. در سلسله دولت‌های شیعه، (دولت‌شهر) اشعریان توانست در چهار قالب (تأسیس حوزة علمیة قم، تربیت نخبگان سیاسی و مذهبی، پدیدآوری آثار مکتوب و تبلیغ، و نشر تشیّع) میراث امامیه را حفظ کند و به دولت‌ها و نسل‌های آینده انتقال دهد.
شهر قم اگرچه با ورود أشعریان به ایران، أطراقگاه این خاندان و کانون اصلی فعالیت‌های آنان شد، اما از میان گزارش‌های تاریخ قم به‌دست می‌آید که علاوه بر قم، گسترش مزارع و املاک أشعریان در شهرها و نواحی اطراف قم نیز موجب حضور پررنگ آنان در مناطقی همچون قزوین، کاشان، آبه، تفرش، فراهان، ساوه و حتی مناطقی در اطراف همدان بود.
بنابراین، ظهور تشیّع در این مناطق را باید تا حدود بسیاری مرهون تشیّع أشعریان و اقدامات تبلیغی (دولت‌شهر) قم به‌حساب آورد. فعالیت‌های عالمان و محدّثان قم در حوزة جغرافیایی گسترده‌ای از شام و مصر تا شرقی‌ترین سرزمین‌های اسلامی گسترده بوده است؛ مناطقی شامل حجاز (مکه، مدینه)، عراق (کوفه، بصره، بغداد، سامرّاء، واسط، موصل و انبار)، ری، قزوین، اصفهان، اهواز، شیراز، نهاوند، کرمانشاهان، زنجان، سیستان، طبرستان، تفلیس، خراسان (مشهد، نیشابور، هرات، مرو، بلخ و ایلاق) و آسیای مرکزی (بخارا، سمرقند، کش، فاریاب)، شام و مصر، را در بر،می گرفته است.
علاوه بر این، مهاجرت‌های سادات و طالبیان قم به دیگر نقاط را نیز نباید نادیده گرفت. کاشان، ری، طبرستان، فارس، نیشابور، طوس، بغداد و بصره همه در این بخش وتحت تأثیر این مهاجرت ها قرار گرفتند.
از این‌رو، باید قم را، که دانش امامی آن در سده‌های نخست، توسط أشعریان شکل یافته بود، قدیمی‌ترین و استوارترین پایگاه تشیّع در ایران دانست. کمک قم به رشد شیعة امامی، هم به‌لحاظ پناهگاه اصلی دانشمندان محدّث امامی و هم به‌دلیل پیروی بی‌شائبه از امامان تا بدان حد مؤثر بوده است که شاید بدون چنین کمکی، شیعة اثنی عشری هرگز نمی توانست شکل و قالب تشیّع داشته باشد.
البته ناگفته نماند بر اساس گزارش‌های تاریخی از شهر قم، قبرستان شیخان از زمان امامان شیعه وجود داشته است؛ چراکه چند تن از یاران ائمه در این قبرستان مدفونند، از جمله زکریا بن آدم اشعری و زکریا بن ادریس از یاران و راویان امام جعفر صادق(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و آدم بن اسحاق از یاران امام هادی(ع ) ،وابوالقاسم سعدبن عبداللّه اشعری قمی، شیخ و فقیه خاندان أشعری ، وجز اینها از ستارگان برجسته أشعریان ، در قم ودر قبرستان معروف به شیخان کنونی ، بخاک سپرده شده اند ومورد احترام واعزاز شیعیان ، در طول تاریخ بوده ومی باشند.
لازم به اشاره است که هم اکنون از نسل این خاندان پربرکت وتاثیر گزار در ترویج فرهنگ أصیل شیعه درایران ، هنوز ستارگان درخشانی وجود دارند. از خاندان اشعری در روز گار ما، تنها دو خانواده اشعری (طاهری و انصاری قمی ) باقی مانده‌اند. که اولی از سلاله زکریا بن آدم و دومی منسوب به سعد بن عبدالله بن ابی خلف اشعری هستند. ملا محمدطاهر اشعری و فرزندش عبدالله اشعری و نواده او ملا محمدطاهر اشعری قمی، از روحانیون معروف قم و از اساتید امام خمینی درتاریخ معاصر بوده‌اند.وی در جوار امامزاده پنج تندر زرند کهنه مدفون است. فرزند میرزا علی اصغر قمی اشعری نیز شخصیتی است که امام خمینی درباره وی گفته‌است: من ۴۶سال با وی هم بحث بودم و حتی مکروهی از وی ندیدم.
همچنین از این خاندان می‌توان از حاج شیخ مرتضی انصاری قمی نام برد که از شاگردان شیخ عبد الکریم حائری (مؤسس حوزه علمیه قم) و از خطبا و مبلغان بنام بود و بیش از سی هزار حدیث از حفظ داشت و از مخالفان مشهور بهائیت و کمونیسم بود. نخستین یورش ارتش محمد رضا شاه پهلوی به مدرسه فیضیه در ۲ فروردین ۱۳۴۲ به هنگام سخنرانی وی صورت گرفت.دیگر ستارگان مشهور این خاندان ، محمد علی انصاری ، شارح وناظم نهج البلاغه و آیة الله محمود انصاری وشهید آیة الله حاج شیخ احمد انصاری را می توان إشاره نمود که این دو همزاد أشعری ، به مجتهدان خدمتگزار شهرت داشته و سیط خدمتشان در این قرن ، زبانزد خاصً وعام در حوزه های علمیه نجف أشرف وقم وجز اینها بوده ومی باشد.
اما همانطور که إشاره شد ، گنبد های سبز قم دراین منطقه که بازمانده از آثار صفویان می باشد ، در گذشته به دروازه کاشان مشهور و گنبدها به گنبدهای دروازه کاشان معروف بوده است.
مقابر گنبد سبز قم در قرن هشتم هجری شاهد یادمان‌های مذهبی، تاریخی متعددی بوده که در فرهنگ معماری ایران به برج‌های آرامگاهی معروف هستند.
شاخص‌ترین بناهای مزبور مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهد که به نام مقابر دروازه کاشان یا گنبد سبز شناخته شده‌اند.
در گنبد سبز ،سه مقبره دیده می‌شود :
مقبره خواجه اصیل الدین که این مقبره در جنوبی‌ترین گنبد محسوب می‌شود
در این سه بنا که از حیث هنر گچبری از نمونه‌های منحصر به فرد به شمار می‌رود امرای خاندان علی صفی ،فرمانروایان مستقل قم در قرن هشتم دفن شده‌اند.
طرح کلی بنا در این سه اثر از بیرون مضلع با گنبد رک از نوع دو پیوسته و از داخل هشت گوشه با هشت صفه و اضلاع بنا می‌باشد که در بالای صفحه به شانزده گوشه دگرگون شده است.
بدنه داخل بناها از سقف تا نزدیک سطح زمین با آرایش‌های ظریف گچبری و نقش و نگارها و ترنج‌ها زینت داده شده و در هر یک سه کتیبه سراسری گچبری شده است.
از اواخر دوره سلجوقی و سراسر عصر ایلخانی در نمای داخلی اغلب برج‌های آرامگاهی تزئینات گسترده‌ای رایج بود نکته دارای اهمیت درباره مقابر گنبد سبز شباهت نقش مایه‌های تزئینی آن با گچبری‌های سقف ایوان‌های طبقه دوم گنبد سلطانیه است.
این شباهت به آن اندازه است که باستان شناسانی چون پروفسور پوپ آن را منطقا کار هنرمند واحدی می‌داند و به احتمال قوی ،بزرگی و عظمت گنبد سلطانیه این تصور را پیش می‌آورد که هنرمندان و معماران خبره از سراسر کشور دعوت به کار شده‌اند و هنگام کار کردن به تبادل دانش و هنر خودد پرداخته‌اند و هنر خود را در شهر خود به کار بسته‌اند.
مقبره خواجه علی صفی در وسط گنبد قرار دارد. وی فرمانروای خاندان صفی است که تا سال ۷۴۴ قمری فرمانروای قم بود.
در گنبد سبز سه مقبره دیده می‌شود مقبره خواجه اصیل الدین که این مقبره در جنوبی‌ترین گنبد محسوب می‌شود.
این بنا از خارج دوازده ضلعی منتظم و از داخل هشت ضلعی با طاق نمای تزئینی در هر ضلع است.
مقبره خواجه علی صفی در وسط گنبد قرار دارد. وی فرمانروای خاندان صفی است که تا سال ۷۴۴ قمری فرمانروای قم بود. این بنا از خارج دوازده ضلعی منتظم است که هر ضلع آن با طاق نماهایی به دهانه ۴۰ و ارتفاع ۷۰ تزئین شده است.
دومین فرد مدفون در این بقعه امیر جلال الدین است که سخنی از وی در متون تاریخی نیامده است. سومین فرد خواجه عمالدین محمود قمی است که تا سال ۷۹۱ قمری عهده دار امور نواحی قم بوده است.
گنبد شمالی نیز آنگونه که فیض در کتاب گنجینه‌های آثار تاریخی قم آورده است، مدفن مجد الملک براوستانی، وزیر سلطان برکیارق و خواجه برهان الدین ، وزیر سلطان حسن آق قویونلو است که به قرن نهم نسبت داده است.
گنبد شمالی که به دلیل تخریب و از بین رفتن بخش اعظمی از کتیبهآن، نمی‌توان از صاحب آرامگاه، مطلع شد، با توجه به تحقیقات دونالدویلبر، در سال‌های ۷۱۵ تا ۷۶۵ ساخته شده است. لیکن تاریخ قم، این مکان را به مدفن دو شخصیت یاد شده ، نسبت داده است.
مهم‌ترین ویژگی شاخص و منحصر به فرد مقابر گنبد سبز قم، معماری صورت گرفته در این بناها و استفاده از تزئینات گچبری زیبا و تحسین‌برانگیزی است که می‌توان از آن به عنوان نمونه‌ای کم‌نظیر و ستودنی نام برد. هنرمندان سازنده‌ی این عمارات کهن، گنبدها را به صورت دو پوسته‌ی گسسته رک طراحی کرده و پوسته‌ی خارجی به منشور شانزده ترکی و پوسته‌ی داخلی به شکل عرقچین اجرا شده است. به گونه‌ای که روی بدنه‌ی استوانه‌ای شکل ۱۲ وجهی بنا جای گرفته است. از دیگر نکاتی که می‌توان در مورد این آثار تاریخی ارزشمند بیان کرد، تعمیرات و مرمتی است که به دلیل گذشت زمان و از بین رفتن بخش‌هایی از عمارات، صورت گرفته است. هنرمندان و استادکاران ایران قدیم، از تنوع جالب و شگفت‌انگیز تزئینات گچبری برای جلال و شکوه این بناها استفاده کرده و اثر هنری زیبا و قابل تحسین را برای آیندگان به ارمغان گذاشته‌اند.
از لحاظ معماری با توجه به خصوصیت مشترک هر سه بنا به نظر می‌رسد که در یک محدوده زمانی ساخته شده‌اند و هرسه متعلق به خاندان صفوی است.
این سه مقبره در زیر بنای اصلی خود سه سرداب دارند که محل دفن نامبردگان می باشد. زیرا که در آن زمان از تاریخ قم ، مردم از دست رفتگان خود را در سرداب دفن می کردند.
این مکان وگنبدهای بر فراز این درگذشتگان ، پس از حرم وبارگاه حضرت معصومه علیها السلام ، از اماکن مهم و قابل توجه استان قم است که هرساله در ایام نوروز ، پذیرای مسافران و زائران نوروزی است.
نظر شما