ایران سال 1365 را به عنوان سال پیروزی و سال"روشن شدن تکلیف جنگ" و به عبارتی سال پایان جنگ، مطرح کرد، زیرا حالت " نه جنگ و نه صلح" و"فرسایشی شدن جنگ"، فشار زیادی را به جمهوری اسلامی وارد می‌کرد. ایران به صورت آشکار اعلام کرد که تمام قوا و نیروهایش را به کار می‌گیرد تا در این سال، جنگ را به نتیجه برساند. بر این اساس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طرحی را برای انجام عملیات در تمام محدوده جبهه جنوب تهیه کرد تا از سه محور"هور"، "شرق بصره"یعنی شلمچه ومحدوده شمال آن و"منطقه ابوغریب" یعنی منطفه جنوب خرمشهر و جزیره مینو، حمله سرنوشت سازی را صورت داده و منطقة جنوب عراق و بصره را به تصرف درآورده و با این شیوه جنگ را تمام کند. با این طرح قرار بود در هر محور 500 گردان رزمی وارد عمل شوند.
اما مسئولین کشور امکان تامین این مقدار نیرو،سلاح وتجهیزات ونیازمندی‌های آن را غیر ممکن می‌دانستند.1 درنهایت قرار شد عملیاتی با بسیج 500 گردان نیروی رزمی برنامه ریزی شود. ایران امید داشت تا با حمله سرنوشت ساز خود، جنگ را به جایی برساند که کلیه رگ‌های امید صدام و حامیانش را پاره کرده و آنها را ناچار به تسلیم در برابر خواسته‌های بحق خود بنماید و تکلیف جنگ را برای آینده روشن سازد.2 ایران پس از پیروزی‌های فاو و مهران تصور می‌کرد که پایان دادن به جنگ راه حل نظامی دارد. تنظیم برنامه‌ای جهت انجام عملیات سرنوشت ساز و تعیین کننده، کار ساده‌ای نبود و نیاز به اقتصادی قوی و تأمین نیروی انسانی کافی داشت. عراق هم بیکار ننشسته بود و با یک تصمیم سیاسی مهم، تمام ظرفیت کشور را در مقابل ایران، بسیج کرده بود.
امام خمینی هم سال 1365 را سال پیروزی نام گذاشتند و مسئولین کشور نیز انتظار داشتند با انجام عملیات سرنوشت، به اهداف جنگ دست یابند. آنها تأکید می‌کردند: امسال سال دستیابی به پیروزی‌های بزرگ در صحنه نظامی خواهد بود. البته این بدین معنا نیست که جنگ امسال پایان خواهد یافت.3
مهمترین اقدام جمهوری اسلامی ایران برای رسیدن به این هدف، برنامه ریزی برای انجام عملیات کربلای 5 بود. در سال‌های پایانی جنگ تحمیلی، توان رزمی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، فقط امکان طرح ریزی و انجام یک عملیات بزرگ در هر سال را میسر می‌ساخت. زیرا توان نظامی، اقتصادی و پشتیبانی کشور اجازه نمی‌داد که بیش از سالی یک بار، عملیاتی تعیین کننده، بزرگ و گسترده انجام شود. از سال 1362 به بعد، معمولاً در طول سال، امکانات و تجهیزات لازم برای اجرای یک عملیات بزرگ جمع آوری می‌شد و همه نیروهای مسلح، بسیج می‌گردیدند تا یک عملیات گسترده را برنامه ریزی، تدارک و اجرا نمایند.
در طی این سال‌ها، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، به عنوان تنها قدرت تهاجمی جمهوری اسلامی ایران، قادر بود تا سالانه حدود یکصد تا یکصد و پنجاه گردان نیروی آفندی را از بین مردم داوطلب و رزمندگان بسیجی سازماندهی نموده و با کمک آنها یک عملیات بزرگ را سازماندهی کرده و انجام دهد. لازم به ذکر است که بهترین شرایط برای بسیج نیروهای مردمی در فصل‌های پاییز و زمستان هر سال بود زیرا کشاورزان هم می‌توانستند در جبهه‌ها حضور یابند. از سوی دیگر، ارتش عراق در سال ششم جنگ در اوج قدرت نظامی خود بود. علاوه بر گسترش تعداد یگان‌های رزمی، ارتش بعثی توانسته بود تا تجهیزات پیشرفته‌تری نسبت به سال‌های قبل از جمله جنگنده‌های میراژ فرانسوی را در سازمان نظامی خود بکار بگیرد.
ارتش عراق در این زمان با تجدید نظر در تاکتیک‌های خود، قدرت مقابله با توان تهاجمی قوای اسلام را در بین لشکر‌ها و تیپ‌های خود افزایش داده بود. در آن زمان قدرت دفاعی ارتش بعثی، معمولاً دو برابر توان آفندی رزمندگان اسلام بود. ارتش عراق در این شرایط اکثر یگان‌های خود را در جبهه‌های جنوب متمرکز نموده بود و بر شدت ایجاد استحکامات و احداث موانع مهندسی در خطوط دفاعی حساس، افزوده بود. علاوه برآن، حجم فعالیت‌های پایگاه‌های هوایی شعیبیه و ناصریه در جنوب عراق نیز افزایش یافته بود.
سپاه پاسداران به منظور برنامه ریزی جهت طرح ریزی عملیات آینده، طرحی را به منظور تشکیل 500 گردان رزمی تا پاییز سال 1365 و 1000 گردان رزمی تا پایان سال در تاریخ دوشنبه 2/4/1365 به فرمانده جنگ ارائه کرد. این طرح به منظور توسعه جهشی توان رزمی جهت پایان دادن به جنگ بود. وزارت سپاه برای تدارک این برنامه 30 میلیارد تومان که 800 میلیون دلار آن ارز بود برآورد کرده بود. با توجه به کاهش درآمدهای کشور در جلسه سران قوا در چهارشنبه شب 4/4/1365 موافقت شد تا 25 میلیارد تومان درخواستی سپاه برای جنگ با کسب مجوز از امام خمینی از بانک مرکزی قرض شود. به منظور تشکیل 500 گردان جدید التأسیس در روز 18/4/1365 فرمانده کل سپاه، برنامه ریزی جهت 480 هزار نیرو شامل 95 هزار پاسدار، 220 هزار بسیجی و 160 هزار سرباز را به فرماندهان نواحی مختلف کشور ابلاغ کرد.4 از سوی دیگر ایران در سال 1365، در تنگنای اقتصادی شدیدی قرار گرفت و روزهای دشواری را در جنگ سپری می‌کرد. تولیدات صنعتی و کشاورزی رو به کاهش گذاشته بود و فشار مالی، دولت را بیش از هر زمان دیگر تحت فشار قرار داده بود. نرخ تورم و بیکاری افزایش یافته بود و اقتصاد ایران بیش از هر زمان دیگر به درآمدهای نفتی متکی گردیده بود.
مدیریت اقتصادی جنگ نیاز به درآمدهای ارزی برای تأمین هزینه‌ها و حصول فوری این درآمدها داشت. افزایش عرضه نفت ازسوی همراهان صدام به ویژه کشور عربستان و همچنین کندی رشد تقاضای جهانی برای انرژی، موجب شده بود تا قیمت نفت در سرازیری و کاهش مستمر قرار گیرد. در این شرایط قیمت هر بشکه نفت ایران برای فروش تا هر بشکه به 6 دلار نیز رسید. علاوه بر این خریداران و متقاضیان نفت خام نیز شرایط خود را به دلیل ناامن بودن بنادر صادرات نفت ایران، سخت کرده بودند و از ایران می‌خواستند تا نفت خود را در بندرهای مقصد به آنها تحویل دهد. در آن شرایط رفت وآمد کشتی‌های نفتکش به دلیل حملات مداوم نیروی هوایی ارتش بعثی به سکوها و بنادر نفتی ایران، توأم با خطر بوده و آنها حق ریسک و هزینة بیمه بیشتری دریافت می‌کردند. در سال 1365، درآمدهای نفتی کشور به شدت سقوط کرده بود. برخی کاهش قیمت نفت را توطئه‌ای جهت بازداشتن ایران از ادامه جنگ می‌دانستند.5 در چنین شرایطی بود که عملیات کربلای 5 طرح ریزی شد.
برنامه ریزی برای انجام عملیات‌های مختلف در طول دوران جنگ، از مهمترین ابزارهای جمهوری اسلامی ایران برای فائق آمدن بر قوای ارتش عراق و ناکام گذاشتن صدام در رسیدن به اهدافش در جنگ بوده است. از روز آغاز جنگ، ایران توانست با شکل دادن به یک مقاومت مردمی در کنار توان نیروهای مسلح،گام بزرگی را در توسعة توان رزمی خود بردارد و با کمک آنها، عملیات‌های گوناگونی را به مرحلة اجرا درآورد. انجام هر عملیات نقش مهمی را در بیرون راندن قوای متجاوز از کشور یا جلوگیری از تهاجم بیشتر ارتش عراق به خاک ایران، ایفا کرده است.موفقیت در هر عملیات به میزان زیادی بستگی به بکارگیری "ابتکار عمل" و "طرحریزی علمی" و نیز "برخورداری از نیروهای با انگیزه بسیجی" و همچنین "توکل بر خداوند بزرگ" و "هدایت صحیح میدانی" داشته است. البته پیامدهای هر عملیاتی متفاوت با سایر عملیات‌ها بوده و میزان دستیابی به نتایج مورد انتظار هم در همة زمان‌ها یکسان نبوده است.
ادامه جنگ نشان داد که پیروزی قاطع بر ارتش بعثی عراق، به سادگی امکان پذیر نیست و نیازمند بسیج نیروها و امکانات و نیز تأمین جنگ افزارها و تجهیزات مورد نیاز است. از سوی دیگر نباید تلاش‌های سیاسی برای استفاده از ظرفیت‌های منطقه‌ای و نظام بین‌المللی برای خاتمه دادن به جنگ را نادیده گرفت. البته در آن شرایط زمانی، بسیاری از کشورهای غربی نگاه مثبتی به ایران نداشتند و عملا از رژیم عراق پشتیبانی می‌کردند. بنابراین، تکیة ایران بیشتر بر انجام عملیات‌های نظامی موفقیت آمیز بود تا بتواند با اتکا به نتایج آنها، قدرت سیاسی جدیدی تولید کرده و با تعیین متجاوز و مأیوس کردن عراق، به جنگ تحمیلی پایان دهد.
از آنجایی که عملیات کربلای 5 یکی از پیچیده‌ترین و سخت‌ترین عملیات‌های دوران جنگ است که در دو سال آخر جنگ با چنین هدفی صورت گرفته است، در این تحقیق بررسی شده است که انجام این عملیات چه تأثیری در سرنوشت جنگ و پایان دادن به آن داشته است؟شناخت شرایطی که این عملیات در آن موقعیت زمانی انجام گرفته است و نیز مراحل گوناگون طرحریزی و اجرای عملیات و نتایج آن می‌تواند به این هدف کمک کند. خیزش عمومی برای پایان دادن به جنگ برنامه ریزی جهت طرح ریزی و اجرای عملیات سرنوشت ساز، نیاز به تأمین نیروهای داوطلب و سرباز را تبدیل به مهمترین برنامه‌های مسئولین کشور در سال 1365 کرده بود. انجام هر نوع عملیات موفق در جبهه‌های جنگ نیز با توسعه سازمان رزمی و تأمین نیروی انسانی مورد نیاز امکان پذیر می‌شد. با گسترش جبهه‌های جنگ و طولانی شدن خطوط پدافندی، نیاز به تأمین نیروهای رزمی بیشتر مشخص می‌شد. بر این اساس در جلسه ستاد قرارگاه خاتم الانبیاء(ص) در 1/3/1365 تصمیم گرفته شد تا 2 ماه بر خدمت سربازان اضافه شود.
از سوی دیگر مجلس شورای اسلامی طرحی را در مورد مشمولان نظام وظیفه تصویب کرد که از اواخر تیر ماه 1365 موجب افزایش مراجعه مشمولان خدمت سربازی گردید.6 از سوی دیگر از آنجا که طرح ریزی و اجرای هر نوع عملیاتی در جنگ با شرکت و حضور نیروهای داوطلب بسیجی امکان پذیر می‌بود، بنابراین قبل از شروع و اقدام به انجام عملیات سرنوشت ساز، تبلیغات گسترده‌ای صورت گرفت تا بتوان نیروی رزمنده مورد نیاز این عملیات را فراهم آورد.
امام خمینی هم حضور در جبهه‌ها را واجب کفایی اعلام کردند و مسئولین کشور در توجیه فراخوان عمومی به مردم، وعده انجام یک عملیات سرنوشت ساز را دادند. با تلاش‌های فراوان صورت گرفته، به مناسبت سالگرد تشکیل بسیج مستضعفان، سپاهِ یکصد هزار نفری حضرت محمد (ص) برای انجام این عملیات بزرگ از بسیجیان داوطلب مردمی پس از اجتماع در ورزشگاه آزادی در 12/9/1365 عازم جبهه‌های جنگ شدند. لازم به ذکر است که در آن ایام، اقبال مردم برای رفتن به جبهه‌های جنگ کاهش یافته بود به گونه‌ای که برخی از مسئولین عالی رتبه کشور معتقد بودند که سپاه قادر به جمع کردن 2000 نفر از مردم هم، نیست.
این در حالی بود که طرح ریزی و انجام یک عملیات بزرگ نیاز به حضور ده‌ها هزار نفر از بسیجیان داوطلب داشت تا بتوان گردان‌های رزمی مورد نیاز را با کمک آنان سازماندهی نموده و واحدهای تهاجمی را برای شکستن خطوط مستحکم دشمن و انهدام وی شکل داد. بدین منظور واحد بسیج مستضعفین سپاه، دست به ابتکار جدید زد و اعزام سپاه یکصد هزار نفری حضرت محمد(ص) را برای هفته بسیج سال 1365 در روز 5 آذر در دستور کار خود قرار داد. برای تشویق مردم به حضور گسترده در جبهه‌های جنگ، 21 هزار پایگاه مقاومت بسیج که در آن سال در سراسر کشور، توسعه یافته بودند مأمور شدند تا با تماس و ارتباط با مردم، چنین نیرویی را فراهم آورند.
حجت الاسلام محمد علی رحمانی که در آن ایام مسئولیت واحد بسیج سپاه را برعهده داشت می‌گوید که با تفأل بر قرآن، این سپاه به نام حضرت محمد(ص)، خوانده شد زیرا در مراجعه به قرآن مجید سوره محمد(ص) آمده بود.7 در آن سال حضرت امام خمینی از اینکه یکبار دیگر مردم با حضور گسترده خود در جبهه‌ها، توانستند قدرت جدیدی را بیافرینند اظهار رضایت نموده و مسئولین مربوطه را دعا کردند.
اجلاس غیر متعهدها در باه جنگ
در حالی که ایران خود را برای انجام عملیات سرنوشت ساز آماده می‌کرد، با حضور در مجامع بین‌المللی هم سعی می‌کرد تا مواضع خود در بارة جنگ را برای سایر کشورها بازگو نماید. هشتمین اجلاس کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در 9/6/1365 در کشور آفریقایی زیمبابوه تشکیل شد و به مدت حدود یک هفته ادامه یافت. در این کنفرانس 13 کشور حامی عراق به طور مشخص علیه ایران موضع گرفتند. آنها تنها خواستار پایان جنگ از طریق مذاکره شدند. کمیته سیاسی کنفرانس در پیش نویس اولیه خود تجاوز عراق به ایران، کاربرد سلاح‌های شیمیایی و حمله به مناطق مسکونی را محکوم کرده بود. کشورهای حامی عراق عبارت بودند از عربستان سعودی، کویت، مصر، اردن، مراکش، بحرین، امارات، یمن شمالی، سومالی، موریتانی، کنیا، مالزی و افغانستان. رئیس جمهوری ایران در این اجلاس اظهار داشت: "صلح به طور کلی و بویژه برای منطقه حساس ما، یک انتخاب نیست، یک ضرورت حیاتی است. ما چاره‌ای جز این نداریم که با مجازات قطعی رژیم متجاوز، جنگ افروز و باج گیر عراق، برقراری و استحکام چنین صلحی را در منطقه تضمین کنیم".8
بخشی از بیانیه سیاسی اجلاس سران غیر متعهد به شرح ذیل به جنگ ایران و عراق اختصاص یافت: رؤسای کشورها یا دولت‌ها، بر اصل استفاده نکردن از زور در روابط بین‌المللی در رابطه با جنگ جمهوری اسلامی ایران و عراق تأکید می‌ورزند. در این زمینه از "آغاز" و" ادامه" خصومت‌ها بین دو کشور که هر دو از اعضای مهم جنبش عدم تعهد هستند، ابراز نگرانی عمیق می‌شود. سران کشورها یکبار دیگر از جمهوری اسلامی ایران و عراق می‌خواهند که خصومت‌های خود را به منظور اجتناب از خسارت‌های مالی و تلفات جانی، خاتمه دهند. سران کشورهای عدم تعهد یک بار دیگر خودشان را متعهد می‌کنند که برای خاتمه سریع این درگیری وحشتناک کوشش کنند.9 البته در جنبش غیر متعهدها ظرفیت لازم برای ایفای نقش فعال در جنگ وجود نداشت و این نوع بیانیه‌ها تنها اثر روانی و تبلیغاتی در افکار عمومی داشت و بیانگر نگاه سایر کشورها به مسئلة جنگ بود.
صدور قطعنامه 588 شورای امنیت
شورای امنیت سازمان ملل در روزهای آغاز جنگ نقش فعالی بر عهده نگرفت. تا زمانی که ارتش عراق در خاک ایران بود،قطعنامه‌ای جهت وادار کردن ارتش عراق برای خروج از اراضی اشغالی ایران صادر نکرد. ولی پس از کشیده شدن جنگ به خاک عراق، از ایران می‌خواست که از انجام عملیات در خاک عراق خودداری نماید.این شورا در اوایل مهر ماه 1365 بنابر درخواست گروه هفت نفره اتحادیه عرب، جلساتی را برای بررسی جنگ ایران و عراق تشکیل داد و پس از بحث‌های طولانی در روز پنج شنبه 17 مهر 1365 مطابق با 8 اکتبر 1986 قطعنامه جدیدی را با شماره 588 تصویب کرد.
شورای امینت در این قطعنامه از دو کشور درگیر جنگ خواسته بود تا قطعنامه 582 که در 5/12/1364 تصویب شده بود را پذیرفته و اجرا نماید. از دبیرکل سازمان ملل نیز درخواست شده بود تا پس از تماس با طرف‌های درگیر در مورد اجرای این قطعنامه، نتیجه خود را تا 9 آذر 1365 به شورای امنیت گزارش دهد. این قطعنامه نسبت به قطعنامه‌های قبلی از نظر حجم و تعداد کلمات به کار برده شده کوتاه‌تر بود. سخنان دبیرکل سازمان ملل در اجلاس شورای امنیت در 11/7/1365 مبنی بر تهدید ایران بر انجام حمله سرنوشت ساز و نهایی، در صدور این قطعنامه مؤثر بوده است. این قطعنامه همانند قطعنامه‌های قبلی فقط توصیه بود و به فاصله زمانی 7 ماه و 12 روز از قطعنامه582 صادر شد. این قطعنامه بدلیل نادیده گرفتن حقوق ایران،از سوی جمهوری اسلامی رد شد.
نگرانی قدرت‌های بزرگ از پیروزی ایران
شواهد و قرائنی وجود دارد که امریکا و شوروی از نیمه دوم سال 1365 به این نتیجه رسیدندکه ادامه جنگ عراق با ایران به نفع منافع آنها نیست زیرا ممکن است در این جنگ، ایران پیروز شده و مدیریت و کنترل عراق و منطقه خلیج فارس از دست آنها خارج گردد. اولین نشانه این موضوع در مذاکرات بین سران ابر قدرت شرق و غرب، دیده شد. روسای جمهور آمریکا و شوروی در نیمه دوم مهرماه 1365 با یکدیگر دیدار و پیرامون این مسئله به گفتگو نشستند.
در تاریخ 19/7/1365 نخستین دور مذاکرات رونالد ریگان رئیس‌جمهور امریکا و میخائیل گورباچف صدر هیئت رئیسه شوروی در ریکیاویک ایسلند برگزار شد. ابتدا این دو نفر یک ساعت به طور خصوصی با هم گفتگو و سپس وزیران امور خارجه دو کشور به آنها پیوستند. گفته می‌شود. این مذاکره که پس از انجام پیروزی ایران در فاو و در آستانة عملیات کربلای 5 صورت گرفته است، مبنایی برای صدور قطعنامه 598 و پایان دادن به جنگ بوده است. وزیر امور خارجه امریکا جورج شولتز در 24/7/1365 در مصاحبه‌ای در مجل? کرسنت اینترنشنال گفت: "در صورت پیروزی ایران در جنگ، ایالات متحده دخالت نظامی خواهد کرد و چنین دخالتی از حمایت کامل شوروی برخوردار خواهد بود. زیرا هر دو ابر قدرت، دارای منافع متقابل در مشاهده پایان این جنگ هستند. وی افزود این تفاهم بر این واقعیت استوار است که پیروزی ایران در جنگ، تعادل نظامی منطقه را بر هم می‌زند و وضعیت سیاسی آن را کاملاً تغییر خواهد داد10".
منابع و ماخذ
1. اظهارات سردار احمد غلامپور در بهداروندمهدی، ما وجنگ، تهران ، پژوهشکده مطالعات و تحقیقات دفاع مقدس ،1388 ، ص/273
2. هاشمی عماد ، خاطرات هاشمی رفسنجانی، اوج دفاع، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1388 ص ص/213
3. هاشمی عماد ، خاطرات هاشمیرفسنجانی، اوج دفاع، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1388 ص /197
4. هاشمی عماد ، خاطرات هاشمی رفسنجانی، اوج دفاع، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1388 ص/144 ، 147 و 167
5. هاشمی عماد ، خاطرات هاشمی رفسنجانی، اوج دفاع، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1388 ص /177
6. هاشمی عماد ، خاطرات هاشمیرفسنجانی، اوج دفاع، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1388 ص/105 ، 179
7. اظهارات حجت الاسلام محمد علی رحمانی مسئول وقت واحد بس?ج سپاه به نگارنده
8. هاشمی عماد ، خاطرات هاشمی رفسنجانی، اوج دفاع، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1388 ، ص/254 و 259
9. هاشمی عماد ، خاطرات هاشمی رفسنجانی، اوج دفاع، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1388 ص /259
10. هاشمی عماد ، خاطرات هاشمی رفسنجانی، اوج دفاع، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1388 ص /308
* ایران سال 1365 را به عنوان سال پیروزی و سال "روشن شدن تکلیف جنگ" و به عبارتی سال پایان جنگ، مطرح کرد، زیرا حالت "نه جنگ و نه صلح" و "فرسایشی شدن جنگ"، فشار زیادی را به جمهوری اسلامی وارد می‌کرد
* ایران به صورت آشکار اعلام کرد که تمام قوا و نیروهایش را به کار می‌گیرد تا در سال 65، جنگ را به نتیجه برساند. بر این اساس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی طرحی را برای انجام عملیات در تمام محدوده جبهه جنوب تهیه کرد تا از سه محور "هور"، "شرق بصره" یعنی شلمچه ومحدوده شمال آن و "منطقه ابوغریب" یعنی منطفه جنوب خرمشهر و جزیره مینو، حمله سرنوشت سازی را صورت داده و منطقة جنوب عراق و بصره را به تصرف درآورده و با این شیوه جنگ را تمام کند
* شواهد و قرائنی وجود داشت که امریکا و شوروی از نیمه دوم سال 1365 به این نتیجه رسیدندکه ادامه جنگ عراق با ایران به نفع منافع آنها نیست زیرا ممکن است در این جنگ، ایران پیروز شده و مدیریت و کنترل عراق و منطقه خلیج فارس از دست آنها خارج گردد
منبع: روزنامه جمهوری اسلامی
نظر شما