روان شناسی ، فرهنگ و آرایش

آرایش چهره و بدن با رنگ ها و مواد خاص تاریخی دیرینه دارد. در ابتدا از آرایش در جنگ ها و مناسک و مراسم آئینی استفاده می شد . درکنار آن مصرف برخی مواد آرایشی برای زیبایی یا آراستن چهره نیز وجود داشت. مصری ها مواد آرایشی را نیز همراه سایر ملزومات زندگی در مقبره ها درکنار مومیایی هــا قرار می دادند . یکی از کهن ترین مواد آرایشی شناخته شده کحل   ( kohl ) است که آن را به صورت دایره هایی در دورچشم ها به کار می بردند. البته کحل علاوه بر زیباسازی از پوست در برابر آفتاب سوزندۀ صحرا نیز محافظت می کرد و ضمناً سرب موجود درآن هم خاصیت ضد میکروبی داشت . به عبارت دیگر ظهور استفاده از لوازم آرایش هم مانند دیگر پدیده ها درتاریخ تکاملی بشر درابتدا نقشی کارکردی داشته است .
یونانی ها و رمی ها نیز از پودر صورت استفاده می کردند . درقرون وسطی دراروپا از رنگارنگی آرایش ها کاسته شد و برعکس صورت رنگ پریده ارج بیشتری داشت تا جایی که زنان طبقات بالا از مخلوطی از سرب و سرکه به نام سروس ( ceruse  ) استفاده می کردند که چهرۀ آنان را سپید و رنگ پریده می ساخت . نقاشی های به جای مانده از ملکۀ الیزابت اوّل این نوع آرایش را به خوبی نشان می دهد . درآن دوران تنها روسپی ها و زنان طبقات فرودست جامعه لبان خود را به سرخی می آراستند . در 1770 میلادی پارلمان بریتانیا قانونی وضع کرد که در آن استفاده از لوازم آرایش جرمی مشابه جادوگری تلّقی می شد زیرا آن را موجب فریب مردان در انتخاب همسر می دانستند .
آرایش به شکل امروزی آن و همراه استفاده از ماتیک ، ریمل ، کرم پودر ، لاک ناخن و........ با طلوع قرن بیستم آغاز می شود . سه عامل اصلی در تولد صنعت لوازم آرایش مؤثر بودند . یکی عکاسی از چهره ( portrait photography  ) که به دنبال اختراع دوربین عکاسی رواج یافت . در چهره نگاری که گاه درآن تنها یک عکس در طول زندگی فرد از او گرفته می شد استفاده از لوازم آرایش تقریباً استاندارد شده بود .عامل دیگر رواج بهره مندی از آینه درخانه ها بود. قبل از قرن بیستم به ندرت درخانه ها آینه وجود داشت . بنابراین افراد بر اثر این دو عامل بیشتر از گذشته با تصویر خود روبرو می شدند . امّا مهمترین علت رواج آرایش درکنار دو عامل فوق ظهور صنعت سینما بود . در حقیقت انتقال هنرپیشگان از صحنۀ تئاتر به صفحۀ سینما با آرایش سنگین همراه شد . برای این که تماشاچیان ردیف های وسط و آخر چهرۀ هنرپیشه ها رابهتر و متمایزتر ببینند از آرایش استفاده می شد .اولین بار درسال 1914 ماکس فاکتور ( Max Factor ) برای استتار چروک صورت هنرپیشه ها از کرم پودر استفاده کرد . او به دنبال این تجربه نخستین کسی بود که محصولات خود را به بازار عرضه نمود . سپس کمپانی های دیگر نیز وارد صحنه شدند و صنعتی به وجود آمد که امروزه با 40 میلیارد دلار گردش مالی سالیانه روبروست .
عوامل فرهنگی مختلفی در رواج آرایش در دوران ما مؤثر بوده است . اصولاً در فرهنگ جهان شمول امروزی زیبایی و جوانی به نحوی وسواس گونه مورد ستایش قرار می گیرد و ایده آل شمرده می شود .تقریباً تمام رسانه های مدرن از قبیل سینما ، تلویزیون ، نشریات و وجه رسانه ای صنایع و کسب و کارها یعنی تبلیغات در راستای     ایده آل سازی جوانی و زیبایی فعالیت  می کنند . فرایند جهانی شدن به موازات سایر تأثیرات خود موجب خلق الگوها و مدل های یکسان زیبایی و جوانی در سراسر جهان شده است. جوان نمایی ، جوان انگاری و جوان پنداری پدیده ای فراگیر در گروه های میانسال به بالای جامعه است . امّا گویی جوانی به تنهایی کافی نیست و زیبایی نیز باید در همزیستی با آن حضور داشته باشد . بدیهی است که غلبۀ چنین رویکردی در جوامع گوناگون به مصرف مواد آرایشی دامن می زند . تضاد و تناقض موجود درآن است که درعین حال متوسط سن ومیانگین انتظار عمر در کشور ها بالاتر رفته و با افزایش جمعیت میانسال و کهنسال روبرو هستیم . طبیعی است که رویکرد فوق تمام این گروه های سنی را درگیر چالشی پایان ناپذیر می کند که درهرحال و به هر شکل سرانجام با شکست روبرو می شود . ناگفته نماند در دورانی که انکار مرگ به صورت های مختلف فردی ، اجتماعی و فرهنگی به چشم می خورد ایده آل سازی جوانی و زیبایی و شوق تداوم آن با استفاده از انواع آرایش ها ، اعمال جراحی زیبایی ، روش های گوناگون بدن سازی و چهره پروری نوعی ایمنی کاذب در برابر مرگ ایجاد می کند که موجب استفاده بیشتر از دستاویزهای ذکر شده می شود .
عامل فرهنگی دیگر که وجهی ژرف تر دارد غلبۀ تصویر بر جهان مدرن و امروزی ماست . جهان از شکل جهان مفهومی که درآن مفاهیم و کلمات غلبه داشتند به جهان دیداری که تحت سلطۀ تصویر است استحاله یافته و در حقیقت در حال غرق شدن در سیلاب تصاویر است که توسط انواع رسانه ها انسان و جهان را همچون طوفان نوح دیگری با تهدیدی جدی مواجه ساخته اند . کلمات و مفاهیم در برابر تصاویر پاپس       می گذارند که پی آمد این وضع فتور و سستی تفکّر و اندیشه ورزی و نزول سطح فرهنگی فردی و اجتماعی است . گویی حتی زبان نیز به حاشیه رانده می شود و تنها تصاویر با هم سخن می گویند . در چنین شرایطی تصویر خویشتن نیز محور فرایند های درونی و بیرونی وجود انسان شده و بر رفتارهای او تأثیر می گذارد . نتیجۀ همۀ این ها توجه بیشتر به ظاهر و غفلت فزونتر از باطن است . ظاهری که باید زیبا باشد و جوان به نظر رسد.
ظاهر (appearance ) افراد که بخش عمده ای از رفتار غیر کلامی آنان را دربرمی گیرد نقش تعیین کننده ای در چگونگی و کیفیت مواجهه و تعامل آنان با دیگران بازی می کند . ظاهر فرد منبع اطلاعات مهمی دربارۀ جنیسیت ، سن ، فرهنگ ، طبقۀ اجتماعی ، شغل ، تعلق گروهی ، گرایش ها و شخصیت اوست . آن چه به نظر می آئیم منعکس کنندۀ چگونه دیده شدن ما توسط خودمان و دیگران است و در اصل به نوعی نگاه و نگرش ما و آن ها را نمایندگی می کند . لوازم آرایش و چگونگی استفاده از آن نیز منبع مهمی از اطلاعات غیر کلامی است که فرد با نوع آرایش خود به دیگران منتقل می کند .  منتهی دراین جا یک وجه دستکاری کنند     ( manipulative ) نیز درکاراست زیرا استفاده از لوازم آرایش با هدف افزایش جذابیّت و یا پوشاندن ضعف های احتمالی در ارائۀ تصویری بهتر و جذاب تر از خویش است ، لذا مصرف لوازم آرایش همیشه دارای دو جنبۀ استتاری و اغوایی است .
دراصل آرایش راهی برای برجسته کردن سیمایه های زنانه صورت است . پسر ودختر  تا هنگام بلوغ چهره های مشابهی دارند و پس از آن تحت تأثیر هورمون ها ظاهر آن ها تفاوت می یابد. مردها صورت زاویه ای و پیشانی و دماغ برجسته پیدا می کنند و زن ها با مژه های بلند تر ، بینی کوچک تر ، چشم های بزرگ تر ، گونه های برجسته و لبان برآمده تر مشخص می شوند . لوازم آرایش این سیمایه ها را تشخص و تمایز می بخشند . البته فلاسفه و حکما در کتاب های خود از معیارها ی زیبا شناختی ذاتی زیبایی و تناسب های عناصر تشکیل دهندۀ آن سخن می گویند ولی امروزه تجسم ایده آل زیبایی توسط نیروهایی مانند سینما ، تلویزیون ، تبلیغات و مدل سازی ناشی از آن ها شکل می گیرد و بدون تردید صنعت لوازم آرایش نیز دراین میان نقش خود را ایفا می کند .
نتیجۀ همۀ این حرف ها تأکید بیش از اندازه وگاه وسواس گونه بر جذابیّت فیزیکی و ظاهر ی است         ( physical attraction ) . دائماً توسط رسانه ها به افراد بخصوص به زنان پیام داده می شود که ناکامل هستند و نیاز به ترمیم ودستکاری دارند . پس پایۀ اصل استفاده از لوازم آرایش افزایش جذابیّت فیزیکی است . چنان که گفته شد این امر نوعی مقابله ظاهری با روند پیر شدن و مبارزه ناخودآگاه با مرگ نیز هست. البته این گرایش در موارد بسیار از قلمرو لوازم آرایش هم فراتر رفته و جراحی زیبایی و سایر روش های ترمیم فیزیکی ظاهر ، رژیم های غذایی گوناگون و استفاده از انواع داروهای مضر لاغر کنند ه و نرمش ها و روش های ورزشی مربوطه را هم در بر می گیرد .
ناگفته نماند که طرح این مباحث به معنی غفلت از ظاهر و آراستگی و پیراستگی آن نیست . برعکس نباید فراموش کرد که غفلت از خویشتن ( self neglect ) نه تنها نکوهیده و به دوراز شئونات اجتماعی است بلکه در مواردی نشانۀ بیماری محسوب می شود . دربسیاری از بیماران افسرده یا مبتلا  به اسکیزوفرنی این عدم توجه به چهره و ظاهر خود به نحوی بیمارگونه و اسفبار به چشم  می خورد . این امر جنبه فرهنگی نیز داشته و دارد . از دیرباز سلامت با چهره سرخ و بیماری با رنگ پریده و زرد قرین بوده است .  امروزه حتی از آرایش درمانی برای برخی از سالمندان مبتلا  به افسردگی استفاده می شود که تأثیرات مثبت دارد.
از سوی دیگر مطالعات روان شناختی نشان می دهد که افزایش جذابیت  فیزیکی فرد که هدف استفاده از لوازم آرایش است تأثیر سازنده و مثبتی بر تمام ابعاد زندگی او می گذارد . به عبارت دیگر افراد زیبا و جذاب بهتر و خوب تر از آن چه هستند انگاشته می شوند ، از موفقیت بیشتری در عرصه های زندگی برخوردارند و بیشتر مورد محبت و دوست داشتن دیگران واقع می شوند. علاوه برآن تصویر بدنی ( body – image ) آنان که در ارتباط مستقیم با درک فرد از خود ( self – perception ) و خـود انـگاره ( self- image ) و خود پنداره ( self- concept ) اوست ارتقاء می یابد . در نتیجه فرد از عزّت  نفس ( self – esteem  ) و  اعتماد به خویشتن ( self – confidence ) بیشتری برخوردار خواهد شد و چــــون به نوعی مدیــریت تـأثیر اجتمــاعی ( social impression management  ) کارآیی را اعمال کرده است در روابط اجتماعی خود نیز تواناتر و بهتر عمل خواهد کرد . بنابراین آن چه در مصرف مواد آرایشی توصیه می شود مانند سایر عرصه های زندگی رعایت اعتدال و خودداری از افراط و تفریط است تا هم از تأثیرات مثبت آن بهره مند شد و هم از وجوه منفی آن برکنار ماند .